Chapter 14 শক্তিৰ উৎসসমূহ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্নাৱলী (Page 243)
১. শক্তিৰ ভাল উৎস কি?
উত্তৰ: শক্তিৰ ভাল উৎসৰ গুণসমূহ হ’ল:
- প্ৰতি একক আয়তন বা ভৰৰ বিনিময়ত সৰহ পৰিমাণৰ কাৰ্য কৰে।
- সহজে উপলব্ধ।
- সঞ্চয় আৰু পৰিবহন সহজসাধ্য।
- মিতব্যয়ী, অৰ্থাৎ খৰচ কম।
২. ভাল ইন্ধন কি?
উত্তৰ: ভাল ইন্ধনৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল:
- জ্বলিলে সৰহ পৰিমাণৰ তাপশক্তি উৎপন্ন কৰে।
- সহজে উপলব্ধ।
- সঞ্চয় আৰু পৰিবহনৰ বাবে সুবিধাজনক।
- মিতব্যয়ী, অৰ্থাৎ খৰচ কম।
৩. যদি তুমি আহাৰ গৰম কৰিবলৈ যিকোনো শক্তিৰ ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ সক্ষম, তেন্তে কোনটো কৰিবা আৰু কিয়?
উত্তৰ: আহাৰ গৰম কৰিবলৈ মই তৰলীকৃত পেট্ৰ’লিয়াম গেছ (LPG) ব্যৱহাৰ কৰিম।
কাৰণ:
- ই সহজে উপলব্ধ।
- দহনত অতি বেছি তাপ উৎপন্ন কৰে, যাৰ ফলত খাদ্য দ্ৰুতগতিত ৰান্ধিব পাৰি।
- কম পৰিমাণৰ ধোঁৱা উৎপন্ন কৰে, গতিকে পৰিৱেশৰ ক্ষতি কম হয়।
প্ৰশ্নাৱলী (Page 248)
১. জীৱাশ্মজাত ইন্ধনৰ অসুবিধাসমূহ কি কি?
উত্তৰ: জীৱাশ্মজাত ইন্ধনৰ অসুবিধাসমূহ হ’ল:
- ইহঁত অনৱীকৰণযোগ্য, অৰ্থাৎ ব্যৱহাৰৰ ফলত দ্ৰুত শেষ হৈ যায়।
- দহনৰ ফলত কাৰ্বন, নাইট্ৰ’জেন, আৰু ছালফাৰৰ অক্সাইড উৎপন্ন হয়, যিয়ে এচিড বৰষুণৰ সৃষ্টি কৰে।
- বায়ুমণ্ডলত CO₂ বৃদ্ধিৰ ফলত সেউজ গৃহ প্ৰভাৱৰ সৃষ্টি হয়, যাৰ ফলত উষ্ণতা বাঢ়ে।
২. আমি শক্তিৰ বিকল্প উৎস বিচাৰো কিয়?
উত্তৰ: শক্তিৰ বিকল্প উৎস বিচৰাৰ কাৰণ হ’ল:
- জীৱাশ্মজাত ইন্ধন অনৱীকৰণযোগ্য আৰু দ্ৰুত শেষ হৈ আহিছে।
- ইহঁতৰ ব্যৱহাৰে পৰিৱেশ প্ৰদূষণৰ সৃষ্টি কৰে, যেনে এচিড বৰষুণ আৰু সেউজ গৃহ প্ৰভাৱ।
- নৱীকৰণযোগ্য উৎস (যেনে সৌৰশক্তি, বায়ুশক্তি) পৰিৱেশ-অনুকূল আৰু অৱিৰতভাৱে উপলব্ধ।
৩. আমাৰ সুবিধাৰ বাবে বায়ু আৰু জল শক্তিৰ পৰম্পৰাগত ব্যৱহাৰৰ কি পৰিৱৰ্তন অনা হৈছে?
উত্তৰ:
- বায়ুশক্তি: পৰম্পৰাগতভাৱে বায়ুকলৰ দ্বাৰা শস্য পিহি বা পানী তুলিবলৈ ব্যৱহাৰ হৈছিল। বৰ্তমান বায়ু শক্তি পামৰ দ্বাৰা বায়ুৰ গতিশক্তিৰে টাৰ্বাইন ঘূৰাই বিদ্যুৎ উৎপাদন কৰা হয়।
- জলশক্তি: পৰম্পৰাগতভাৱে পানীৰ চকৰিৰে শস্য পিহিবলৈ ব্যৱহাৰ হৈছিল। এতিয়া উচ্চ বান্ধ নিৰ্মাণ কৰি পানীৰ স্থিতি শক্তিক গতিশক্তিলৈ ৰূপান্তৰ কৰি টাৰ্বাইনৰ জৰিয়তে বিদ্যুৎ উৎপাদন কৰা হয়।
চিত্ৰ: বায়ুকল
প্ৰশ্নাৱলী (Page 253)
১. কোন ধৰণৰ দাপোন – অৱতল, উত্তল নে সমতল সৌৰ কুকাৰত ব্যৱহাৰৰ বাবে উৎকৃষ্ট? কিয়?
উত্তৰ: অৱতল দাপোন সৌৰ কুকাৰৰ বাবে উৎকৃষ্ট।
কাৰণ: অৱতল দাপোণ অভিসাৰী প্ৰকৃতিৰ বাবে সূৰ্যৰ সমান্তৰাল ৰশ্মিবোৰক মুখ্য ফ’কাচত কেন্দ্ৰীভূত কৰে, যাৰ ফলত সৌৰ কুকাৰে সৰ্বোচ্চ তাপ লাভ কৰে।
চিত্ৰ: অৱতল দাপোনৰ সৈতে সৌৰ কুকাৰ
২. মহাসমুদ্ৰৰ পৰা পাব পৰা শক্তিৰ সীমাবদ্ধতা কি কি?
উত্তৰ: মহাসমুদ্ৰৰ পৰা পাব পৰা শক্তিৰ সীমাবদ্ধতাসমূহ হ’ল:
- জোৱাৰ শক্তি: সমুদ্ৰ-তীৰত বান্ধ নিৰ্মাণৰ বাবে উপযুক্ত স্থান সীমিত।
- তৰংগ শক্তি: কেৱল শক্তিশালী ঢৌ থকা অঞ্চলতহে তৰংগ শক্তি আহৰণ সম্ভঢ়।
- মহাসাগৰীয় তাপ শক্তি: পৃষ্ঠ আৰু ২ কিমি গভীৰতাৰ পানীৰ উষ্ণতাৰ পাৰ্থক্য ২৯৩ কেলভিন বা ততোধিক হ’লেহে শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ সম্ভঢ়।
৩. তাপীয় শক্তি কি?
উত্তৰ: ভূ-তাপীয় শক্তি হ’ল পৃথিৱীৰ ভিতৰৰ গৰম শিলৰ সংস্পৰ্শত অহা পানীৰ পৰা উৎপন্ন বাষ্পৰ শক্তি, যাক টাৰ্বাইন ঘূৰাই বিদ্যুৎ উৎপাদনৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
৪. নিউক্লীয় শক্তিৰ সুবিধাসমূহ কি কি?
উত্তৰ: নিউক্লীয় শক্তিৰ সুবিধাসমূহ হ’ল:
- অতি কম পৰিমাণৰ ইউৰেনিয়ামৰ পৰা বৃহৎ পৰিমাণৰ শক্তি উৎপন্ন হয়।
- CO₂ৰ দৰে সেউজ গৃহ গেছ উৎপন্ন নকৰে, গতিকে পৰিৱেশৰ ক্ষতি কম।
- নিয়ন্ত্ৰিত শৃংখল বিক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা শক্তি নিৰ্গত কৰে, যি বিদ্যুৎ উৎপাদনৰ বাবে কাৰ্যক্ষম।
চিত্ৰ: নিউক্লীয় ৰিয়েক্টৰ
প্ৰশ্নাৱলী (Page 254)
১. তুমি নৱীকৰণযোগ্য বুলি বিবেচনা কৰা শক্তিৰ দুটা উৎসৰ নাম লিখা। তোমাৰ পছন্দৰ কাৰণ দৰ্শোৱা।
উত্তৰ: নৱীকৰণযোগ্য শক্তিৰ দুটা উৎস হ’ল:
- সৌৰশক্তি: সূৰ্যৰ পৰা অৱিৰতভাৱে উপলব্ধ, পৰিৱেশ-অনুকূল, আৰু দুৰ্গম অঞ্চলত সহজে ব্যৱহাৰযোগ্য।
- বায়ুশক্তি: নৱীকৰণযোগ্য, পৰিৱেশ-অনুকূল, আৰু বিদ্যুৎ উৎপাদনৰ বাবে কোনো অৱৰ্তক ব্যয় নাই।
২. তুমি ক্ষয়িষ্ণু বুলি বিবেচনা কৰা শক্তিৰ দুটা উৎসৰ নাম উল্লেখ কৰা। তোমাৰ পছন্দৰ কাৰণ দৰ্শোৱা।
উত্তৰ: ক্ষয়িষ্ণু শক্তিৰ দুটা উৎস হ’ল:
- কয়লা: অনৱীকৰণযোগ্য, ব্যৱহাৰৰ ফলত শেষ হয়, আৰু দহনত পৰিৱেশ পৰিবেশ প্ৰদূষণৰ সৃষ্টি কৰে।
- পেট্ৰ’লিয়াম: সীমিত ভাণ্ডাৰৰ, নতুনকৈ অৱিষ্কাৰ কঠিন, আৰু ইয়াৰ ব্যৱহাৰে এচিড বৰষুণৰ সৃষ্টি কৰে।
অনুশীলনী
১. পানী গৰম কৰিবলৈ সৌৰ জল হীটাৰ এটা ব্যৱহাৰ কৰিব নোৱাৰা দিনটো হৈছে এটা –
(a) ৰৌদ্ৰোজ্জ্বল দিন
(b) ডাৱৰীয়া দিন
(c) গৰম দিন
(d) বতাহে কোবোৱা দিন
উত্তৰ: (b) ডাৱৰীয়া দিন।
কাৰণ: সৌৰ জল হীটাৰে সূৰ্যৰ পোহৰৰ পৰা শক্তি গ্ৰহণ কৰে, আৰু ডাৱৰীয়া দিনত সূৰ্যৰ পোহৰ অপৰ্যাপ্ত হয়।
২. তলৰ কোনটো জীৱভৰ শক্তিৰ উৎসৰ উদাহৰণ নহয়?
(a) খৰি
(b) গোবৰ গেছ
(c) নিউক্লীয় শক্তি
(d) কয়লা
উত্তৰ: (c) নিউক্লীয় শক্তি।
কাৰণ: জীৱভৰ শক্তি গছ-গছনি আৰু জীৱ-জন্তুৰ অৱশিষ্টৰ পৰা আহৰণ কৰা হয়, যেনে খৰি, গোবৰ গেছ, কিন্তু নিউক্লীয় শক্তি ইউৰেনিয়ামৰ বিযোজনৰ পৰা উৎপন্ন হয়।
৩. আমি ব্যৱহাৰ কৰা শক্তিৰ সৰহ সংখ্যক উৎসৰ শক্তি হ’ল সঞ্চিত সৌৰশক্তি। তলৰ কোনটো সৌৰ শক্তি আধাৰিত নহয়?
(a) ভূ-তাপীয় শক্তি
(b) বায়ু শক্তি
(c) নিউক্লীয় শক্তি
(d) জৈৱ উপাদান
উত্তৰ: (c) নিউক্লীয় শক্তি।
কাৰণ: বায়ুশক্তি, জৈৱ উপাদান, আৰু ভূ-তাপীয় শক্তি পৰোক্ষভাৱে সৌৰশক্তিৰ পৰা উৎপন্ন হয়, কিন্তু নিউক্লীয় শক্তি পাৰমাণৱিক বিযোজনৰ পৰা উৎপন্ন হয়।
৪. শক্তিৰ প্ৰত্যক্ষ উৎস হিচাপে জীৱাশ্মজাত ইন্ধন আৰু সৌৰশক্তিৰ তুলনা কৰা আৰু সিহঁতৰ পাৰ্থক্য দেখুওৱা।
উত্তৰ:
| জীৱাশ্মজাত ইন্ধন | সৌৰশক্তি |
|---|
| অনৱীকৰণযোগ্য | নৱীকৰণযোগ্য |
| সীমিত ভাণ্ডাৰ, দ্ৰুত শেষ হয় | অৱিৰতভাৱে উপলব্ধ |
| দহনত CO₂, নাইট্ৰ’জেন, ছালফাৰৰ অক্সাইড উৎপন্ন হয় | প্ৰদূষণমুক্ত |
| তাপ বিদ্যুৎ কেন্দ্ৰ, পৰিবহনৰ বাবে ব্যৱহৃত | সৌৰ চুলা, জল হীটাৰ, সৌৰ কোষৰ জৰিয়তে বিদ্যুৎ উৎপাদন |
| সঞ্চয় আৰু পৰিবহন সহজ, দীৰ্ঘম্যাদী খৰচ বেছি | প্ৰাৰম্ভিক ব্যয় বেছি, দীৰ্ঘম্যাদী খৰচ কম |
৫. শক্তিৰ উৎস হিচাপে জৈৱ উপাদান জলবিদ্যুৎৰ তুলনা কৰা আৰু সিহঁতৰ পাৰ্থক্য দেখুওৱা।
উত্তৰ:
| জৈৱ উপাদান | জলবিদ্যুৎ |
|---|
| নৱীকৰণযোগ্য | নৱীকৰণযোগ্য |
| গছ-গছনিৰ অৱশিষ্ট, গোবৰৰ পৰা জৈৰ গেছ প্ৰস্তুত | পানীৰ গতিশক্তি বা স্থিতি শক্তিৰ পৰা উৎপন্ন |
| ধোঁৱাহীনভাৱে জ্বলে, কিছু CO₂ উৎপন্ন | প্ৰদূষণমুক্ত |
| জৈৰ গেছ প্লাণ্টত ব্যৱহৃত | বান্ধ নিৰ্মাণৰ ফলত পৰিৱেশৰ ক্ষতি |
| উৎকৃষ্ট ইন্ধন, সাৰ হিচাপে ব্যৱহৃত | জলসিঞ্চনত সহায়ক, প্ৰদূষণমুক্ত |
৬. তলত দিয়া উৎসসমূহৰ পৰা শক্তি আহৰণ কৰাৰ সীমাবদ্ধতা কি কি?
(a) বতাহ
(b) তৰংগ
(c) জোৱাৰ-ভাটা
উত্তৰ:
- বতাহ:
- বায়ু শক্তি পামৰ বাবে বৃহৎ ভূমিৰ প্ৰয়োজন।
- প্ৰাৰম্ভিক স্থাপন ব্যয় অতি বেছি।
- বায়ুৰ গতিবেগ ১৫-২০ কিমি/ঘণ্টাৰ কম হ’লে শক্তি উৎপাদন কম।
- তৰংগ:
- শক্তিশালী ঢৌ থকা অঞ্চলতহে তৰংগ শক্তি আহৰণ সম্ভঢ়।
- স্থাপন আৰু ৰক্ষণাবেক্ষণৰ ব্যয় বেছি।
- জোৱাৰ-ভাটা:
- সমুদ্ৰ-তীৰত বান্ধ নিৰ্মাণৰ বাবে উপযুক্ত স্থান সীমিত।
- পৰিৱেশৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পৰে, যেনে জলজ প্ৰাণীৰ ক্ষতি।
৭. কি আধাৰত শক্তিৰ উৎসসমূহ (a) নৱীকৰণযোগ্য আৰু অনৱীকৰণযোগ্য (b) ক্ষয়িষ্ণু আৰু অক্ষয়িষ্ণু বুলি শ্ৰেণীভুক্ত কৰিবা? (a) আৰু (b)-ত উল্লেখ কৰা বাছন একেই নে?
উত্তৰ:
- নৱীকৰণযোগ্য আৰু অনৱীকৰণযোগ্য: শক্তি অৱিৰতভাৱে উৎপন্ন হয় আৰু পুনৰ ব্যৱহাৰযোগ্য হ’লে নৱীকৰণযোগ্য (যেনে সৌৰশক্তি), সীমিত ভাণ্ডাৰৰ হ’লে অনৱীকৰণযোগ্য (যেনে কয়লা)।
- ক্ষয়িষ্ণু আৰু অক্ষয়িষ্ণু: ব্যৱহাৰৰ ফলত শেষ হৈ যোৱা উৎস ক্ষয়িষ্ণু (যেনে পেট্ৰ’লিয়াম), শেষ নোহোৱা উৎস অক্ষয়িষ্ণু (যেনে বায়ুশক্তি)।
- নৱীকৰণযোগ্য আৰু অক্ষয়িষ্ণু একেই, অনৱীকৰণযোগ্য আৰু ক্ষয়িষ্ণু একেই।
৮. এটা আদৰ্শ শক্তি উৎসৰ গুণসমূহ কি কি?
উত্তৰ: এটা আদৰ্শ শক্তি উৎসৰ গুণসমূহ হ’ল:
- প্ৰতি একক আয়তন বা ভৰৰ বিনিময়ত সৰহ পৰিমাণৰ কাৰ্য কৰে।
- সহজে উপলব্ধ।
- সঞ্চয় আৰু পৰিবহন সহজ।
- মিতব্যয়ী, অৰ্থাৎ খৰচ কম।
৯. সৌৰ চুলা ব্যৱহাৰৰ সুবিধা আৰু অসুবিধাসমূহ কি কি? এনে স্থান আছেনে য’ত সৌৰ চুলাৰ ব্যৱহাৰ সীমিত?
উত্তৰ:
- সুবিধাসমূহ:
- পৰিৱেশ-অনুকূল, কোনো প্ৰদূষণ নকৰে।
- নৱীকৰণযোগ্য, সূৰ্যৰ শক্তি বিনামূল্যে।
- দীৰ্ঘম্যাদী খৰচ কম।
- অসুবিধাসমূহ:
- খাদ্য ৰন্ধনত বেছি সময় লাগে।
- ডাৱৰীয়া দিন বা ৰাতি ব্যৱহাৰ কৰিব নোৱাৰি।
- সৌৰ কোষৰ নিৰ্মাণ ব্যয়বহুল।
- সীমিত স্থান: সৌৰ চুলাৰ ব্যৱহাৰ সূৰ্যৰ তীব্ৰতা কম থকা অঞ্চলত (যেনে পোলাৰ অঞ্চল) বা চুটি দিন থকা স্থানত সীমিত।
১০. পৰিৱেশৰ ওপৰত শক্তিৰ বৰ্দ্ধিত চাহিদাৰ প্ৰভাৱ কি কি? শক্তিৰ ব্যয় হ্ৰাস কৰিবৰ বাবে তুমি কি কি পদক্ষেপ লোৱাৰ পৰামৰ্শ দিবা?
উত্তৰ:
- পৰিৱেশৰ ওপৰত প্ৰভাৱ:
- জীৱাশ্ম ইন্ধনৰ অত্যাধিক ব্যৱহাৰৰ ফলত পৰিৱেশ প্ৰদূষণ, যেনে এচিড বৰষুণ আৰু সেউজ গৃহ প্ৰভাৱ।
- বান্ধ নিৰ্মাণৰ ফলত পৰিৱেশ তন্ত্ৰ আৰু জনবসতিৰ ক্ষতি।
- শক্তিৰ উৎসৰ অত্যাধিক আহৰণে পৰিৱেশৰ সমতা বিনষ্ট কৰে।
- শক্তিৰ ব্যয় হ্ৰাসৰ পদক্ষেপ:
- নৱীকৰণযোগ্য শক্তিৰ উৎসৰ ব্যৱহাৰ বৃদ্ধি কৰা।
- শক্তিৰ অপচয় ৰোধৰ বাবে সচেতনতা বৃদ্ধি কৰা।
- শক্তি-দক্ষ যন্ত্ৰপাতি (যেনে LED বাল্ব) ব্যৱহাৰ কৰা।
- জীৱাশ্ম ইন্ধনৰ ব্যৱহাৰ হ্ৰাস কৰি বিদ্যুৎচালিত পৰিবহনৰ প্ৰচলন।
