SEBA Class 10 Science Chapter 1 Notes: Chemical Reactions and Equations | ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া আৰু সমীকৰণ

✦ ৰাসায়ন বিজ্ঞান কি? (What is Chemistry?)

আমাৰ চাৰিওফালে পোৱা পদাৰ্থৰ ভৌতিক আৰু ৰাসায়নিক ধৰ্ম আৰু বৈশিষ্টৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰা বিষয়কে ৰাসায়ন বিজ্ঞান (Chemistry) বুলি কোৱা হয়।

✦ ভৌতিক পৰিৱৰ্তন আৰু ৰাসায়নিক পৰিৱৰ্তন (Physical and Chemical Changes)

• ভৌতিক পৰিৱৰ্তন (Physical Changes)
• ৰাসায়নিক পৰিৱৰ্তন (Chemical Changes)

✦ পদাৰ্থৰ পৰিৱৰ্তন (Changes of Matter)

ভৌতিক পৰিৱৰ্তন (Physical Changes)

• আকাৰ, আকৃতিৰ পৰিবৰ্তন হয়।
• অস্থায়ী, বহু ক্ষেত্ৰত পুণৰ আগৰ অৱস্থালৈ ঘুৰাই আনিব পাৰি।
• পানীৰ পৰা বৰফ, বৰফৰ পৰা পানী।

ৰাসায়নিক পৰিৱৰ্তন (Chemical Changes)

• সম্পূৰ্ণ নতুন পদাৰ্থৰ সৃষ্টি হয়। পদাৰ্থৰ সংযুক্তি সলনি হৈ নতুন সংযুক্তিৰ সৃষ্টি কৰে।
• স্থায়ী পৰিৱৰ্তন।
• ৰং, তাপ, পোহৰ, অৱস্থাৰ পৰিৱৰ্তন হয়।

✦ ভৌতিক পৰিৱৰ্তন আৰু ৰাসায়নিক পৰিৱৰ্তন (Quick Exercise For Concept)

🧠 তলৰ কোনবোৰ পৰিৱৰ্তন ভৌতিক আৰু ৰাসায়নিক পৰিৱৰ্তনৰ উদাহৰণ?

• চেনি পানীৰ সৈতে মিহলোৱা।
• অগ্নিকুণ্ডত কাঠ জ্বলোৱা।
• গৰম পেনত মাখন গলোৱা।
• লোহাত মামৰে ধৰা।
• ভিনেগাৰৰ সৈতে বেকিং চ’ডা মিহলাই কাৰ্বন ডাই অক্সাইড গেছ উৎপন্ন কৰা।
• পাকস্থলীত খাদ্যৰ পাচন।
• পানী জমা কৰি বৰফৰ টুকুৰা তৈয়াৰ কৰা।

✦ ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া বা ৰাসায়নিক পৰিৱৰ্তন মানে কি? (What is a Chemical Reaction or Chemical Change?)

যি প্ৰক্ৰিয়াৰ ফলত পদাৰ্থৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম আৰু সংযুক্তি সলনি হৈ নতুন পদাৰ্থৰ সৃষ্টি হয় তাক ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া বা ৰাসায়নিক পৰিৱৰ্তন বোলে।

• 2H₂(g) + O₂(g) → 2H₂O(l)
• 2Na(s) + Cl₂(g) → 2NaCl(s)

✦ ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ বৈশিষ্ট্য (Characteristics of Chemical Reactions)

ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া এটাৰ ফলত কি কি ঘটে?

• অৱস্থাৰ পৰিৱৰ্তন (Change in state of substance)
• ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন (Change in Colour)
• গেছৰ উৎপত্তি (Evolution of gas)
• উষ্ণতাৰ পৰিৱৰ্তন (Change in temperature)
• অধঃক্ষেপৰ সৃষ্টি হয় (Formation of precipitate)

✦ ৰাসায়নিক সমীকৰণ (Chemical Equation)

ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া এটাত অংশগ্ৰহণ কৰা মৌল আৰু যৌগসমূহক সাংকেতিক চিহ্নৰ দ্বাৰা উপস্থাপন কৰা পদ্ধতিটোক ৰাসায়নিক সমীকৰণ বোলে।

উদাহৰণ: Hydrogen + Oxygen → Water

2H₂ + O₂ → 2H₂O

বিক্ৰিয়ক (Reactant)

যিবোৰ পদাৰ্থ বা মৌলই পৰস্পৰৰ মাজত বিক্ৰিয়া কৰে। ইয়াক কাঁড় চিনৰ বাওঁফালে লিখা হয়।

বিক্ৰিয়জাত (Product)

বিক্ৰিয়ক পদাৰ্থবোৰ ল’গ লাগি উৎপন্ন হোৱা পদাৰ্থবোৰক বিক্ৰিয়জাত পদাৰ্থ বোলে। ইয়াক কাঁড় চিনৰ সোঁফালে লিখা হয়।

✦ অসন্তুলিত বা জঁকা সমীকৰণ আৰু সন্তুলিত ৰাসায়ানিক সমীকৰণ (Unbalanced and Balanced Chemical Equations)

অসন্তুলিত বা জঁকা সমীকৰণ (Unbalanced Equation)

যেতিয়া ৰাসায়নিক সমীকৰণ এটাত বিক্ৰিয়াৰ আগত আৰু বিক্ৰিয়াৰ পাছত প্ৰতিটো মৌলৰ পৰমাণুৰ সংখ্যা একে নাথাকে।

উদাহৰণ: H₂ + O₂ → H₂O

সন্তুলিত ৰাসায়ানিক সমীকৰণ

যেতিয়া কোনো ৰাসায়নিক সমীকৰণত বিক্ৰিয়াৰ আগত আৰু বিক্ৰিয়াৰ পাছত প্ৰতিটো মৌলৰ পৰমাণু সংখ্যা একে থাকে।

উদাহৰণ: 2H₂ + O₂ → 2H₂O

✦ ভৌতিক অৱস্থাৰ বাবে লিখন:

বিক্ৰিয়ক আৰু বিক্ৰিয়জাত পদাৰ্থৰ ভৌতিক অৱস্থা নিৰ্দেশ কৰিবলৈ এই চিহ্নসমূহ ব্যৱহাৰ কৰা হয়:

• গেছীয় (g): গেছ অৱস্থা নিৰ্দেশ কৰে।
• তৰল (l): তৰল অৱস্থা নিৰ্দেশ কৰে।
• জলীয় (aq): পানীত দ্ৰৱীভূত অৱস্থা নিৰ্দেশ কৰে।
• গোটা (s): কঠিন অৱস্থা নিৰ্দেশ কৰে।

উদাহৰণ:

Mg(s) + O₂(g) → 2MgO(s)

2Fe(OH)₃(s) △ → Fe₂O₃(s) + 3H₂O(l)

✦ ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ প্ৰকাৰ (Types of Chemical Reactions)

• সংযোজন বিক্ৰিয়া (Combination Reaction)
• বিযোজন বিক্ৰিয়া (Decomposition Reaction)
• অপসাৰণ বিক্ৰিয়া (Displacement Reaction)
• দ্বিঅপসাৰণ বিক্ৰিয়া (Double Displacement Reaction)
• অধঃক্ষেপন বিক্ৰিয়া (Precipitation Reaction)

✦ জাৰণ-বিজাৰণ বা ৰেডক্স বিক্ৰিয়া কি? (What is Oxidation-Reduction or Redox Reaction?)

✦ তাপবৰ্জী আৰু তাপগ্ৰাহী বিক্ৰিয়া (Exothermic and Endothermic Reactions)