SEBA Class 10 Science Chapter 7 Detail Notes: Control and Coordination | নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয়

✦ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয় (Control and Coordination)

আমি কেনেকৈ নিজকে নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয় ৰক্ষা কৰি চলি থাকোঁ?

• প্ৰাণী দেহত নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয় সংঘটিত হয় দুটা তন্ত্ৰৰ সহায়ত:
• স্নায়ু তন্ত্ৰ (Nervous System)
• অন্ত:স্ৰাৱী তন্ত্ৰ (Endocrine System)

মানৱ দেহত নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয়ৰ কাৰ্য

• মানুহৰ দেহত নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয় কাৰ্য সমাধা হয়:
• স্নায়ু কলা (Nervous Tissue)
• পেশী কলা (Muscular Tissue)

✦ মানৱ দেহৰ স্নায়ুতন্ত্ৰ (Human Nervous System)

স্নায়ুকলা (Nerve Tissue)

• স্নায়ুকোষ বা নিউৰণ (Neuron):
• স্নায়ুকলাবোৰ স্নায়ুকোষ বা নিউৰণেৰে গঠিত। নিউৰণ হ'ল স্নায়ুতন্ত্ৰৰ গাঁঠনিক আৰু কাৰ্যকৰী একক। আটাইতকৈ দীঘল কোষ।
• নিউৰণ হ'ল বাহ্যিক পৰিৱেশৰ সকলো বাৰ্তা বা উত্তেজনাসমূহ অনুভৱ কৰিবলৈ আমাৰ দেহত থকা এক বিশেষ কোষ।

গ্ৰাহক বা সংগ্ৰাহী (Receptor)

• ই শৰীৰৰ ইন্দ্ৰিয় অংগ (যেনে ছাল, চকু, নাক, অন্ত কৰ্ণ, জিভা আদি)ত উপস্থিত থাকে, যিবোৰে উদ্দীপক গ্ৰহণ কৰে।
• স্বাদসংগ্ৰাহী কোষ: খাদ্যৰ সোৱাদ চিনাক্ত কৰা গ্ৰাহকবিধৰ নাম হ’ল গাছটেট’ৰী (gustatory) গ্রাহক।
• ঘ্ৰাণসংগ্ৰাহী কোষ (অ’লফেক্টৰী গ্রাহক, olfactory receptor): গোন্ধ অনুভৱ কৰে।

✦ নিউৰণৰ কাৰ্য (Function of Neuron)

• নিউৰণবোৰৰ মাজেদি বৈদ্যুতিক প্ৰেৰণাৰ স্নায়ু অনুভূতি দেহৰ এটা অংশৰ পৰা অন্য এটা অংশলৈ প্ৰেৰণ হয়।

নিউৰণৰ প্ৰকাৰ আৰু ইয়াৰ কাৰ্য

• সংজ্ঞাবাহী স্নায়ুকোষ:
• এইবোৰ স্নায়ুকোষে সংগ্রাহক অংগৰ পৰা স্নায়ু উদ্দীপনা কেন্দ্ৰীয় স্নায়ুতন্ত্ৰলৈ প্ৰেৰণ কৰে।
• আজ্ঞাবাহী স্নায়ুকোষ:
• এইবোৰ কোষে স্নায়ু প্রেৰণা বা নির্দেশ কেন্দ্রীয় স্নায়ুতন্ত্ৰৰ পৰা কাৰ্যকৰী অংগলৈ (কাৰক) প্রেৰণ কৰে। অৰ্থাৎ পেশীলৈ।
• পর্যায়ক বা অন্তৱর্তী স্নায়ুকোষ:
• ইহঁতে সংজ্ঞাবাহী আৰু আজ্ঞাবাহীৰ মাজত পর্যায়ক্রমে স্নায়ু প্ৰেৰণা প্রেৰণ কৰে।

✦ আমাৰ দেহত স্নায়ুপ্ৰেৰণা কেনেদৰে প্ৰেৰিত হয়

• স্নায়ুকোষৰ ডেনড্ৰাইটবোৰে নিকটবৰ্তী কোষৰ পৰা উদ্দীপনা সংগ্ৰহ কৰে আৰু ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ সহায়ত বৈদ্যুতিক প্ৰেৰণাৰ সৃষ্টি কৰে।
• এই বৈদ্যুতিক প্ৰেৰণা ডেনড্ৰাইটৰ পৰা কোষদেহলৈ গতি কৰে আৰু পাছত এক্সনৰ মাজেদি ইয়াৰ শেষ প্ৰান্তলৈ গতিকৰে।
• ইয়াৰ পিছত এক্সনৰ শেষ প্ৰান্তত এই বৈদ্যুতিক প্ৰেৰণাই কিছুমান ৰাসায়নিক পদাৰ্থ মুক্ত কৰে।
• এই ৰাসায়নিক পদাৰ্থবোৰে ছাইনেপছৰ মাজেৰে পাৰহৈ পুনৰ আনটো স্নায়ুকোষৰ ডেনড্ৰাইটত আগৰ দৰে বৈদ্যুতিক প্ৰেৰণাৰ সৃষ্টি কৰে আৰু আকৌ ছাইনেপছৰ মাজেৰে পৰৱৰ্তী স্নায়ুকোষলৈ গতি কৰে।
• এনেদৰেই স্নায়ুকোষৰ মাজেৰে উদ্দীপনাৰ প্ৰেৰণ ঘটে।
• যেতিয়া এক্সনৰ প্ৰান্তীয় শাখা পাই তেতিয়া ই ছাইনেপচত এক ৰাসায়নিক পদাৰ্থ এৰি দিয়ে অৰ্থাৎ যিটো বাৰ্তা বৈদ্যুতিক প্ৰেৰণাহৈ আহে Neurotransmitter নামৰ কিছুমান মৌল লগ লাগি প্ৰেৰিত হয়: যেনে কিবা পুৰস্কাৰৰ ক্ষেত্ৰত Dopamine, টোপনি, ভোক, মানুহৰ আৱেগৰ ক্ষেত্ৰত Serotonin ইত্যাদি কিছুমান হ'ৰমন সেই বিশেষ বাৰ্তাটোৰ লগত সংযোগ হয় ছাইনেপছত।
• এই ৰাসায়নিক পদাৰ্থবোৰ আকৌ বৈদ্যুতিক প্ৰেৰণালৈ ৰূপান্তৰ হৈ প্ৰক্ৰিয়াটো চলি থাকে।

✦ স্নায়ু কলাৰ কাৰ্য

Stimulus (উদ্দীপক)

• পৰিৱেশত পৰিৱৰ্তনৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা উদ্দীপনা। যেনে: গৰম কেৰাহী, ঠাণ্ডা পানীৰ বটল, চিঞৰ-বাখৰ।

Receptor (সংগ্ৰাহক বা গ্ৰাহক)

• এক প্ৰকাৰৰ কোষ বা বহুটো কোষৰ সমষ্টি যিবোৰ আমাৰ ইন্দ্ৰীয়সমূহত পোৱা যায়। যেনে: চকু, কাণ, নাক, ছাল, জিভা আদি। যি উদ্দীপবোৰ সংগ্ৰহ কৰে।

Effector (কাৰক)

• উদ্দীপকৰ প্ৰতি সঁহাৰি জনাবলৈ মস্তিষ্কই কাৰক অৰ্থাৎ কিছুমান পেশীক নিৰ্দেশ দিয়ে আৰু কাৰকে লগে লগে উদ্দীপকৰ প্ৰতি প্ৰতিক্ৰিয়া প্ৰকাশ কৰে।

• সকলো জীঢ়ই নিজৰ চৌপাশৰ পৰিৱেশৰ পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰতি সঁহাৰি আৰু প্ৰতিক্ৰিয়া কৰে।
• যি পৰিবেশৰ পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰতি জীঢ়ই প্ৰতিক্ৰিয়া আৰু বিক্ৰিয়া কৰে, সেই পৰিবৰ্তনক পোহৰ, তাপ, ঠাণ্ডা, শব্দ, গোন্ধ, স্পৰ্শ ইত্যাদি উদ্দীপক বোলে।
• উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণী দুয়োটাই উদ্দীপকৰ প্ৰতি সঁহাৰি জনায় যদিও বেলেগ ধৰণেৰে।