Chapter 2 এছিড, ক্ষাৰক আৰু লৱণ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্রশ্নাৱলী (পৃষ্ঠা ১৮)
1. তোমাক তিনিটা পৰীক্ষানল দিয়া হৈছে। সিহঁতৰ এটাত পাতিত পানী আৰু আন দুটাত ক্ৰমে এচিড দ্ৰৱ আৰু ক্ষাৰকীয় দ্ৰৱ আছে। যদি তোমাক কেৱল ৰঙা লিটমাছ কাগজ দিয়া হয়, তেন্তে প্ৰতিটো পৰীক্ষানলত থকা দ্ৰৱসমূহ কিদৰে চিনাক্ত কৰিবা?
উত্তৰ: ৰঙা লিটমাছ কাগজ ব্যৱহাৰ কৰি তিনিটা পৰীক্ষানলৰ দ্ৰৱ চিনাক্ত কৰিবলৈ নিম্নলিখিত পদ্ধতি অনুসৰণ কৰিব পাৰি:
প্ৰতিটো পৰীক্ষানলৰ দ্ৰৱত ৰঙা লিটমাছ কাগজ ডুবাই দিয়া হ'ল।।
যি পৰীক্ষানলত ৰঙা লিটমাছ কাগজ নীলা হয়, সেইটো ক্ষাৰকীয় দ্ৰৱ, কাৰণ ক্ষাৰকে ৰঙা লিটমাছক নীলা কৰে।
যি পৰীক্ষানলত ৰঙা লিটমাছ কাগজৰ ৰং সলনি নহয়, সেইটো হয় পাতিত পানী নহয় এচিড দ্ৰৱ, কাৰণ পাতিত পানী আৰু এচিডে ৰঙা লিটমাছৰ ৰং সলনি নকৰে।
এচিড দ্ৰৱ আৰু পাতিত পানীৰ মাজত পাৰ্থক্য জানিবলৈ, পৰীক্ষানলৰ প্ৰকৃতি বিবেচনা কৰিব লাগে। পাতিত পানী প্ৰশম (pH=7) আৰু এচিড আম্লিক (pH<7)। অতিৰিক্ত সূচক নথকাৰ বাবে, যি দ্ৰৱত ৰঙা লিটমাছৰ ৰং সলনি নহয়, সেইটো পৰীক্ষাৰ প্ৰেক্ষাপটত প্ৰথমে পাতিত পানী আৰু বাকীটো এচিড বুলি ধৰিব পাৰি।
এইদৰে, ৰঙা লিটমাছৰ ৰঙৰ পৰিবৰ্তনৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি দ্ৰৱসমূহ চিনাক্ত কৰিব পাৰি।
প্রশ্নাৱলী (পৃষ্ঠা ২২)
1. দৈ আৰু টেঙা খাদ্যবস্তু পিতলৰ আৰু তামৰ পাত্ৰত থোৱা নহয় কিয়?
উত্তৰ: দৈ আৰু টেঙা খাদ্যবস্তুত এচিড থাকে। এই এচিডে পিতল আৰু তামৰ ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি লৱণ আৰু হাইড্ৰ’জেন গেছ উৎপন্ন কৰে। এই বিক্ৰিয়াৰ ফলত খাদ্যৰ সোৱাদ নষ্ট হয় আৰু বিষাক্ত লৱণ উৎপন্ন হ’ব পাৰে, যি স্বাস্থ্যৰ বাবে হানিকাৰক। সেয়েহে দৈ আৰু টেঙা খাদ্যবস্তু পিতল বা তামৰ পাত্ৰত থোৱা নহয়।
2. এচিডে ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে সাধাৰণতে কোনটো গেছ নিৰ্গত হয়? এটা উদাহৰণৰ সৈতে বুজাই লিখা। এই গেছটোৰ উপস্থিতি কিদৰে পৰীক্ষা কৰিবা?
উত্তৰ: এচিডে ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে সাধাৰণতে হাইড্ৰ’জেন গেছ নিৰ্গত হয়।
উদাহৰণ: লঘু ছালফিউৰিক এচিডে (H₂SO₄) যিংক (Zn)ৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে যিংক ছালফেট (ZnSO₄) আৰু হাইড্ৰ’জেন গেছ (H₂) উৎপন্ন হয়।
সমীকৰণ: H₂SO₄ + Zn → ZnSO₄ + H₂
2. এচিডে ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে সাধাৰণতে কোনটো গেছ নিৰ্গত হয়? এটা উদাহৰণৰ সৈতে বুজাই লিখা। এই গেছটোৰ উপস্থিতি কিদৰে পৰীক্ষা কৰিবা?
উত্তৰ: এচিডে ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে সাধাৰণতে হাইড্ৰ’জেন গেছ নিৰ্গত হয়।
উদাহৰণ: লঘু ছালফিউৰিক এচিডে (H₂SO₄) যিংক (Zn)ৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে যিংক ছালফেট (ZnSO₄) আৰু হাইড্ৰ’জেন গেছ (H₂) উৎপন্ন হয়।
সমীকৰণ: H₂SO₄ + Zn → ZnSO₄ + H₂
পৰীক্ষা পদ্ধতি: উৎপন্ন গেছৰ উপস্থিতি নিৰ্ণয়ৰ বাবে গেছটো সংগ্ৰহ কৰি জ্বলন্ত ম’মৰ ওচৰলৈ আনিলে, যদি উৎপন্ন হোৱা গেছে ‘প'প’, 'প'প' শব্দৰ সৈতে জ্বলি উঠে, তেন্তে ই হাইড্ৰ’জেন গেছ বুলি প্ৰমাণিত হ'ব।
3. এটা ধাতৱ যৌগ A লঘু হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এচিডৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি বুৰবুৰণি সৃষ্টি কৰে। উৎপন্ন হোৱা গেছটোৱে এডাল জ্বলি থকা ম’ম নুমুৱায়। বিক্ৰিয়াটোত উৎপন্ন হোৱা এটা যৌগ কেলছিয়াম ক্ল’ৰাইড হ’লে বিক্ৰিয়াৰ বাবে সন্তুলিত সমীকৰণটো লিখা।
উত্তৰ: ধাতৱ যৌগ Aই লঘু হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এচিডৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি বুৰবুৰণি সৃষ্টি কৰে আৰু উৎপন্ন গেছে জ্বলি থকা ম’ম নুমুৱায়। গেছটো হ’ল কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড (CO₂)। যিহেতু বিক্ৰিয়াত কেলছিয়াম ক্ল’ৰাইড (CaCl₂) উৎপন্ন হয়, তেন্তে ধাতৱ যৌগটো হ’ল কেলছিয়াম কাৰ্বনেট (CaCO₃)।
সমীকৰণ: CaCO₃(s) + 2HCl(aq) → CaCl₂(aq) + H₂O(l) + CO₂(g)
প্রশ্নাৱলী (পৃষ্ঠা ২৫)
1. জলীয় দ্ৰৱত HCl, HNO₃ ইত্যাদিয়ে কিয় আম্লিক ধৰ্ম দেখুৱায় কিন্তু এলক’হল আৰু গ্লুক’জৰ দৰে যৌগৰ দ্ৰৱই আম্লিক ধৰ্ম নেদেখুৱায়?
উত্তৰ: HCl আৰু HNO₃ৰ দৰে এচিডে জলীয় দ্ৰৱত H⁺ আয়ন উৎপন্ন কৰে, যি আম্লিক ধৰ্মৰ মূল বৈশিষ্ট্য। কিন্তু এলক’হল আৰু গ্লুক’জৰ দৰে যৌগই পানীত H⁺ আয়ন উৎপন্ন নকৰে, কাৰণ ইহঁতৰ গঠনত এচিডৰ দৰে আয়নীকৰণৰ ক্ষমতা নাথাকে। সেয়েহে ইহঁতে আম্লিক ধৰ্ম নেদেখুৱায়।
2. এচিডৰ জলীয় দ্ৰৱই কিয় বিদ্যুৎ পৰিবহন কৰে?
উত্তৰ: এচিডৰ জলীয় দ্ৰৱ পানীত মিহলালে ধনাত্মক (H⁺) আৰু ঋণাত্মক (যেনে Cl⁻) আয়ন উৎপন্ন কৰে। এই আয়নবোৰে দ্ৰৱত মুক্তভাৱে গতি কৰি বিদ্যুৎ পৰিবহন কৰে।
উদাহৰণ: হাইড্ৰ’ক্লৰিক এচিডে (HCl) পানীত H⁺ আৰু Cl⁻ আয়ন গঠন কৰে, যিয়ে বিদ্যুৎ সঞ্চালন কৰে।
ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া: HCl (aq) → H⁺ (aq) + Cl⁻ (aq)
3. শুকান HCl গেছে কিয় শুকান লিটমাছ কাগজৰ ৰঙৰ পৰিবৰ্তন নঘটায়?
উত্তৰ: শুকান HCl গেছে পানীৰ অনুপস্থিতিত H⁺ আয়ন উৎপন্ন নকৰে। আম্লিক ধৰ্মৰ বাবে H⁺ আয়নৰ প্ৰয়োজন, যি কেৱল জলীয় মাধ্যমতহে উৎপন্ন হয়। সেয়েহে শুকান HCl গেছে শুকান লিটমাছ কাগজৰ ৰঙৰ পৰিবৰ্তন নঘটায়।
4. এচিড এটা লঘু কৰোঁতে এচিড পানীত যোগ কৰিবলৈ কোৱা হয় কিন্তু পানী এচিডত যোগ কৰিবলৈ কোৱা নহয় কিয়?
উত্তৰ: এচিড পানীৰ সৈতে মিহলি কৰা প্ৰক্ৰিয়াটো এটা অতিশয় তাপবৰ্জী প্ৰক্ৰিয়া। যদি পানী এচিডত যোগ কৰা হয় তেতিয়া প্ৰচুৰ পৰিমাণৰ তাপ উৎপন্ন হয়, যাৰ ফলত বিস্ফোৰণ বা জুই লগাৰ সম্ভাৱনা থাকে। কিন্তু এচিডক পানীত লাহে লাহে যোগ কৰিলে তাপ নিয়ন্ত্ৰণত থাকে আৰু লঘুকৰণ নিৰাপদে কৰিব পাৰি।
5. এচিডৰ দ্ৰৱ এটা লঘু কৰোঁতে হাইড্ৰ’নিয়াম আয়ন (H₃O⁺)ৰ গাঢ়তা কিদৰে পৰিবৰ্তিত হয়?
উত্তৰ: এচিডৰ দ্ৰৱ এটা লঘু কৰিবলৈ পানী যোগ কৰা হয়, যাৰ ফলত প্ৰতি একক আয়তনত হাইড্ৰ’নিয়াম আয়ন (H₃O⁺)ৰ গাঢ়তা হ্ৰাস পায়। এই প্ৰক্ৰিয়াত এচিডৰ আম্লিক ধৰ্মৰ তীব্ৰতা কমি যায়।
6. ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইডৰ দ্ৰৱ এটাত অধিক ক্ষাৰক দ্ৰৱীভূত কৰিলে হাইড্ৰ’ক্সাইড আয়ন (OH⁻)ৰ গাঢ়তা কিদৰে পৰিবৰ্তিত হ’ব?
উত্তৰ: ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইডৰ দ্ৰৱত অধিক ক্ষাৰক দ্ৰৱীভূত কৰিলে দ্ৰৱত হাইড্ৰ’ক্সাইড আয়ন (OH⁻)ৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি পাব। যিহেতু OH⁻ আয়নৰ গাঢ়তা বৃদ্ধি পায় ফলত দ্ৰৱৰ ক্ষাৰকীয় ধৰ্ম অতি তীব্ৰ হয়।
প্রশ্নাৱলী (পৃষ্ঠা ২৮, প্রথম খণ্ড)
1. তোমাৰ হাতত A আৰু B দুটা দ্ৰৱ আছে। দ্ৰৱ Aৰ pHৰ মান 6 আৰু দ্ৰৱ Bৰ pHৰ মান 4। কোনটো দ্ৰৱত হাইড্ৰ’জেন আয়নৰ গাঢ়তা বেছি? কোনটো আম্লিক আৰু কোনটো ক্ষাৰকীয়?
উত্তৰ: pHৰ মান যিমান কম, হাইড্ৰ’জেন আয়নৰ গাঢ়তা সিমান বেছি। দ্ৰৱ Bৰ pH 4, যি দ্ৰৱ Aৰ pH 6 তকৈ কম। সেয়েহে দ্ৰৱ Bত হাইড্ৰ’জেন আয়নৰ গাঢ়তা বেছি। দ্ৰৱ A (pH=6) আৰু দ্ৰৱ B (pH=4) দুয়োটা আম্লিক, কাৰণ দুয়োটাৰে pH 7ৰ তলত। কিন্তু দ্ৰৱ B অধিক আম্লিক, আৰু দ্ৰৱ A মৃদু আম্লিক। কোনোটোৱেই ক্ষাৰকীয় নহয়, কাৰণ pH 7ৰ ওপৰত নাই।
2. দ্ৰৱ এটাৰ প্ৰকৃতিৰ ওপৰত H⁺(aq) আয়নৰ গাঢ়তাৰ কি প্ৰভাৱ থাকে?
উত্তৰ: কোনো দ্ৰৱত H⁺(aq) আয়নৰ গাঢ়তা বেছি হ’লে দ্ৰৱৰ pHৰ মান কমি আম্লিক প্ৰকৃতি তীব্ৰ হয়। H⁺ আয়নৰ গাঢ়তা কম হ’লে pHৰ মান বাঢ়ি দ্ৰৱটো প্ৰশম বা ক্ষাৰকীয় হয়। সেয়েহে H⁺ আয়নৰ গাঢ়তাই দ্ৰৱৰ আম্লিক বা ক্ষাৰকীয় প্ৰকৃতি নিৰ্ধাৰণ কৰে।
3. ক্ষাৰকীয় দ্ৰৱত H⁺(aq) আয়ন থাকেনে? যদি থাকে, তেন্তে ইহঁত কিয় ক্ষাৰকীয়?
উত্তৰ: হয়, ক্ষাৰকীয় দ্ৰৱত H⁺(aq) আয়ন থাকে, কিন্তু ইহঁতৰ গাঢ়তা অতি কম। ক্ষাৰকীয় দ্ৰৱত OH⁻ আয়নৰ গাঢ়তা বেছি থাকে, যাৰ ফলত দ্ৰৱৰ pH 7ৰ ওপৰত হয় আৰু ই ক্ষাৰকীয় ধৰ্ম প্ৰদৰ্শন কৰে। অৰ্থাৎ H⁺ আয়নৰ গাঢ়তা কম হোৱাৰ বাবেই দ্ৰৱ ক্ষাৰকীয় হয়।
4. মাটিত কি অৱস্থাত কৃষক এজনে পোৰা চূণ (কেলছিয়াম অক্সাইড) বা শিথিলিত চূণ (কেলছিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড) বা চক (কেলছিয়াম কাৰ্বনেট) প্ৰয়োগ কৰিব বুলি তোমালোকে ভাবা?
উত্তৰ: যেতিয়া মাটিৰ pH 7ৰ তলত হয়, অৰ্থাৎ মাটি অধিক আম্লিক হয়, তেতিয়া খেতিৰ ক্ষতি হ’ব পাৰে। যিহেতু পোৰা চূণ (CaO), শিথিলিত চূণ (Ca(OH)₂), আৰু চক (CaCO₃) ক্ষাৰকীয় পদাৰ্থ। কৃষকে এইবোৰ মাটিত প্ৰয়োগ কৰি মাটিৰ অম্লতা হ্ৰাস কৰি pH 7ৰ ওচৰা-ওচৰি কৰি তোলে, যাৰ ফলত মাটি খেতিৰ বাবে উপযোগী হৈ পৰে।
প্রশ্নাৱলী (পৃষ্ঠা ২৮, দ্বিতীয় খণ্ড)
1. যৌগ CaOCl₂ৰ সাধাৰণ নামটো কি?
উত্তৰ: যৌগ CaOCl₂ৰ সাধাৰণ নাম হ’ল ব্লিচিং পাউদাৰ।
2. ক্ল’ৰিনৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি ব্লিচিং পাউদাৰ উৎপন্ন কৰা যৌগটোৰ নাম লিখা।
উত্তৰ: ক্ল’ৰিনৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি ব্লিচিং পাউদাৰ উৎপন্ন কৰা যৌগটোৰ নাম হ’ল শিথিলিত চূণ (Ca(OH)₂)।
3. কঠিন পানী কোমল কৰাৰ কাৰণে ব্যৱহাৰ কৰা ছ’ডিয়াম যৌগটোৰ নাম লিখা।
উত্তৰ: কঠিন পানী কোমল কৰাৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা ছ’ডিয়াম যৌগটো হ’ল ছ’ডিয়াম কাৰ্ব’নেট (Na₂CO₃), যাক কাপোৰ ধোৱা চ’ডা বুলি কোৱা হয়।
4. ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেটৰ দ্ৰৱ এটা উত্তপ্ত কৰিলে কি হয়? বিক্ৰিয়াটোৰ সমীকৰণটো দিয়া।
উত্তৰ: ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেট (NaHCO₃) উত্তপ্ত কৰিলে ই বিযোজিত হৈ ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেট (Na₂CO₃), পানী (H₂O), আৰু কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড (CO₂) উৎপন্ন কৰে।
সমীকৰণ: 2NaHCO₃(s) → Na₂CO₃(s) + H₂O(l) + CO₂(g)
5. প্লাষ্টাৰ অৱ পেৰিছ আৰু পানীৰ মাজৰ বিক্ৰিয়াটো দেখুৱাবলৈ এটা সমীকৰণ লিখা।
উত্তৰ: প্লাষ্টাৰ অৱ পেৰিছে (CaSO₄•½H₂O) পানীৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি জিপছাম (CaSO₄•2H₂O) উৎপন্ন কৰে।
সমীকৰণ: CaSO₄•½H₂O + 1.5H₂O → CaSO₄•2H₂O
অনুশীলনী
১. এটা দ্ৰৱই ৰঙা লিটমাছ নীলা কৰিছে। ইয়াৰ pH হ’ব পাৰে—
(a) 1 (b) 4 (c) 5 (d) 10
উত্তৰ: যিহেতু দ্ৰৱই ৰঙা লিটমাছ নীলা কৰিছে, সেয়েহে ই ক্ষাৰকীয় আৰু ইয়াৰ pH 7ৰ ওপৰত হ’ব। বিকল্পসমূহৰ ভিতৰত কেৱল 10 হ’ল ৭ৰ ওপৰত। সঠিক উত্তৰ: (d) 10।
২. এটা দ্ৰৱই গুড়ি কৰা কণীৰ খোলাৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি এটা গেছ উৎপন্ন কৰে। গেছটোৱে চূণপানী ঘোলা কৰে। দ্ৰৱটোত থাকে—
(a) NaCl (b) HCl (c) LiCl (d) KCl
উত্তৰ: কণীৰ খোলা কেলছিয়াম কাৰ্বনেট (CaCO₃)ৰে গঠিত। এচিডৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে ই কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড (CO₂) গেছ উৎপন্ন কৰে, যিয়ে চূণপানী (Ca(OH)₂) ঘোলা কৰি কেলছিয়াম কাৰ্বনেটৰ অধঃক্ষেপ সৃষ্টি কৰে। HCl এটা এচিড, আনহাতে আনবোৰ লৱণ। সঠিক উত্তৰ: (b) HCl।
৩. NaOH দ্ৰৱ এটাৰ 10mL এ HCl দ্ৰৱ এটাৰ 8mL সম্পূৰ্ণৰূপে প্ৰশমিত কৰে। যদি আমি একেটা NaOH দ্ৰৱৰ 20mL লওঁ, তেন্তে এইখিনি প্ৰশমিত কৰিবলৈ লগা HCl দ্ৰৱৰ (আগৰ সৈতে একেটা দ্ৰৱ) পৰিমাণ হ’ব—
(a) 4mL (b) 8mL (c) 12mL (d) 16mL
উত্তৰ: NaOH আৰু HClৰ প্ৰশমন বিক্ৰিয়া সমানুপাতিক। যদি 10mL NaOH প্ৰশমিত কৰিবলৈ 8mL HClৰ প্ৰয়োজন, তেন্তে 20mL NaOH (দুগুণ) প্ৰশমিত কৰিবলৈ দুগুণ HCl, অৰ্থাৎ 8mL × 2 = 16mLৰ প্ৰয়োজন। সঠিক উত্তৰ: (d) 16mL।
৪. অজীৰ্ণতাৰ চিকিৎসাৰ বাবে তলৰ কোন ধৰণৰ ঔষধ ব্যৱহাৰ কৰা হয়?
(a) এন্টিবায়টিক (b) বেদনানাশক (c) অম্লনাশক (d) বীজাণুনাশক
উত্তৰ: অজীৰ্ণতাৰ সময়ত পেটত অতিৰিক্ত এচিড উৎপন্ন হয়, যাৰ ফলত জ্বলা-পোৰা হয়। ইয়াক প্ৰশমিত কৰিবলৈ অম্লনাশক (এন্টাচিড) ব্যৱহাৰ কৰা হয়, যেনে মেগনেছিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড। সঠিক উত্তৰ: (c) অম্লনাশক।
৫. সংঘটিত বিক্ৰিয়াৰ বাবে শব্দ সমীকৰণ আৰু সন্তুলিত সমীকৰণ লিখা যেতিয়া—
(a) লঘু ছালফিউৰিক এচিডে যিংকৰ গুড়িৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰে।
(b) লঘু হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এচিডে মেগনেছিয়াম ফিটাৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰে।
(c) লঘু ছালফিউৰিক এচিডে এলুমিনিয়াম পাউদাৰৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰে।
(d) লঘু হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এচিডে লোৰ গুঁড়িৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰে।
উত্তৰ:
(a) শব্দ সমীকৰণ: ছালফিউৰিক এচিড + যিংক → যিংক ছালফেট + হাইড্ৰ’জেন গেছ
সন্তুলিত সমীকৰণ: H₂SO₄(aq) + Zn(s) → ZnSO₄(aq) + H₂(g)
(b) শব্দ সমীকৰণ: হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এচিড + মেগনেছিয়াম → মেগনেছিয়াম ক্ল’ৰাইড + হাইড্ৰ’জেন গেছ
সন্তুলিত সমীকৰণ: 2HCl(aq) + Mg(s) → MgCl₂(aq) + H₂(g)
(c) শব্দ সমীকৰণ: ছালফিউৰিক এচিড + এলুমিনিয়াম → এলুমিনিয়াম ছালফেট + হাইড্ৰ’জেন গেছ
সন্তুলিত সমীকৰণ: 3H₂SO₄(aq) + 2Al(s) → Al₂(SO₄)₃(aq) + 3H₂(g)
(d) শব্দ সমীকৰণ: হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এচিড + লো → লো ক্ল’ৰাইড + হাইড্ৰ’জেন গেছ
সন্তুলিত সমীকৰণ: 2HCl(aq) + Fe(s) → FeCl₂(aq) + H₂(g)
৬. এলক’হল আৰু গ্লুক’জৰ দৰে যৌগবোৰতো হাইড্ৰ’জেন থাকে। কিন্তু সিহঁতক এচিড হিচাপে শ্ৰেণীভুক্ত কৰা হোৱা নাই। ইয়াক প্ৰমাণ কৰিবলৈ এটা পৰীক্ষা বৰ্ণনা কৰা।
উত্তৰ: এলক’হল আৰু গ্লুক’জ এচিড নহয় বুলি প্ৰমাণ কৰিবলৈ নিম্নলিখিত পৰীক্ষাটো কৰিব পাৰি:
এখন নীলা লিটমাছ কাগজ লৈ এলক’হল বা গ্লুক’জৰ জলীয় দ্ৰৱত ডুবাওক।
যদি নীলা লিটমাছ কাগজৰ ৰং ৰঙাৰ ফালে সলনি নহয়, তেন্তে ই প্ৰমাণ কৰে যে এই যৌগবোৰে H⁺ আয়ন উৎপন্ন নকৰে আৰু আম্লিক ধৰ্ম নেদেখুৱায়।
তুলনাৰ বাবে, HClৰ দৰে এচিডৰ দৰৰত নীলা লিটমাছ কাগজ ডুবালে ই ৰঙা হয়।
এই পৰীক্ষাৰ দ্বাৰা প্ৰমাণিত হয় যে এলক’হল আৰু গ্লুক’জ এচিড নহয়।
৭. পাতিত পানীয়ে বিদ্যুৎ সৰবৰাহ নকৰে কিন্তু বৰষুণৰ পানীয়ে কৰে কিয়?
উত্তৰ: পাতিত পানী বিশুদ্ধ আৰু তাত কোনো আয়ন (H⁺ বা OH⁻) নাথাকে, সেয়েহে ই বিদ্যুৎ সৰবৰাহ নকৰে। বৰষুণৰ পানীত বায়ুমণ্ডলৰ প্ৰদূষকৰ সৈতে বিক্ৰিয়াৰ ফলত এচিড যেনে H₂SO₄ বা HNO₃ গঠন হয়, যিয়ে H⁺ আয়ন উৎপন্ন কৰে। এই আয়নৰ বাবে বৰষুণৰ পানীয়ে বিদ্যুৎ সৰবৰাহ কৰে।
৮. পানীৰ অনুপস্থিতিত এচিডে এচিড ধৰ্ম প্ৰদৰ্শন নকৰে কিয়?
উত্তৰ: এচিডে আম্লিক ধৰ্ম প্ৰদৰ্শনৰ বাবে H⁺ আয়ন উৎপন্ন কৰিব লাগে। পানীৰ উপস্থিতিত এচিডে H⁺ আয়ন উৎপন্ন কৰে, যি হাইড্ৰ’নিয়াম আয়ন (H₃O⁺) হিচাপে থাকে। পানীৰ অনুপস্থিতিত, যেনে শুকান HCl গেছৰ ক্ষেত্ৰত, H⁺ আয়ন উৎপন্ন নহয়, সেয়েহে এচিডে এচিড ধৰ্ম প্ৰদৰ্শন নকৰে।
৯. পাঁচটা দ্ৰৱ A, B, C, D আৰু Eক সাৰ্বজনীন সূচকেৰে পৰীক্ষা কৰাত pH ক্ৰমে ৪, ১, ১১, ৭ আৰু ৯ দেখুৱাইছে। কোনটো দ্ৰৱ—
(a) প্ৰশম (b) তীব্ৰ ক্ষাৰকীয় (c) তীব্ৰ আম্লিক (d) মৃদু আম্লিক (e) মৃদু ক্ষাৰকীয়
হাইড্ৰ’জেন আয়নৰ গাঢ়তাৰ বৰ্ধিত ক্ৰমত pH মানবোৰ সজোৱা।
উত্তৰ:
(a) প্ৰশম: দৰৰ D, pH=৭।
(b) তীব্ৰ ক্ষাৰকীয়: দৰৰ C, pH=১১।
(c) তীব্ৰ আম্লিক: দৰৰ B, pH=১।
(d) মৃদু আম্লিক: দৰৰ A, pH=৪।
(e) মৃদু ক্ষাৰকীয়: দৰৰ E, pH=৯।
হাইড্ৰ’জেন আয়নৰ গাঢ়তাৰ বৰ্ধিত ক্ৰম: ১ (B) > ৪ (A) > ৭ (D) > ৯ (E) > ১১ (C)।
১০. পৰীক্ষানল A আৰু Bত সমান সমান দৈৰ্ঘ্যৰ দুডাল মেগনেছিয়ামৰ ফিটা লোৱা হৈছে। পৰীক্ষানল Aত হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এচিড (HCl) আৰু পৰীক্ষানল Bত এচেটিক এচিড যোগ কৰা হৈছে। এচিড দুটাৰ গাঢ়তা একে আৰু একে পৰিমাণেই লোৱা হৈছে। কোনটো পৰীক্ষানলত বেছি বেগেৰে বুৰবুৰণি ওলাব আৰু কিয়?
উত্তৰ: পৰীক্ষানল A (HCl)ত বেছি বেগেৰে বুৰবুৰণি ওলাব। HCl এটা তীব্ৰ এচিড, যি সম্পূৰ্ণৰূপে আয়নিত হৈ বেছি H⁺ আয়ন উৎপন্ন কৰে। এচেটিক এচিড (CH₃COOH) এটা মৃদু এচিড, যি আংশিকভাৱে আয়নিত হৈ কম H⁺ আয়ন উৎপন্ন কৰে। বিক্ৰিয়াৰ গতি H⁺ আয়নৰ গাঢ়তাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে, সেয়েহে HClৰ সৈতে বুৰবুৰণি (H₂ গেছ) দ্ৰুত হয়।
১১. কেঁচা গাখীৰৰ pHৰ মান ৬। ই দৈত পৰিণত হ’লে pH সলনি হ’বনে? ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ: হয়, কেঁচা গাখীৰ দৈত পৰিণত হ’লে pH কমি যায়। কেঁচা গাখীৰৰ pH প্ৰায় ৬ (মৃদু আম্লিক)। লেকটোবেসিলাস বেক্টেৰিয়াই লেকটোজক লেকটিক এচিডলৈ পৰিণত কৰে, ফলত দৈৰ pH ৪-৫ হয়, যি অধিক আম্লিক।
১২. এজন গোৱালে কেঁচা গাখীৰত সামান্য পৰিমাণৰ বেকিং ছ’ডা যোগ কৰিলে।
(a) কিয় তেওঁ কেঁচা গাখীৰৰ pHৰ মান ৬ৰ পৰা সামান্যভাৱে ক্ষাৰকীয় কৰি ল’লে।
(b) এই গাখীৰখিনি দৈত পৰিণত হ’বলৈ বেছি সময় লাগে কিয়?
উত্তৰ:
(a) বেকিং ছ’ডা (NaHCO₃) ক্ষাৰকীয়, গাখীৰৰ মৃদু আম্লিকতা প্ৰশমিত কৰি pH বৃদ্ধি কৰে, ফলত ই সামান্য ক্ষাৰকীয় হয়।
(b) বেকিং ছ’ডাই আম্লিকতা কমায়, লেকটোবেসিলাস বেক্টেৰিয়াৰ কাৰ্যক্ষমতা মন্থর কৰে, যাৰ ফলত দৈত পৰিণত হ’বলৈ বেছি সময় লাগে।
১৩. প্লাষ্টাৰ অৱ পেৰিছক জলীয় বাষ্প সোমাব নোৱাৰা পাত্ৰত থ’ব লাগে। কিয়? ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ: প্লাষ্টাৰ অৱ পেৰিছ (CaSO₄•½H₂O) পানী বা জলীয় বাষ্পৰ সংস্পৰ্শত জিপছাম (CaSO₄•2H₂O) হয়, যি কঠিন হৈ ইয়াৰ গুণাগুণ নষ্ট কৰে। জলীয় বাষ্প সোমাব নোৱাৰা পাত্ৰত ৰাখিলে ই সুৰক্ষিত থাকে।
১৪. প্ৰশমন বিক্ৰিয়া কি? দুটা উদাহৰণ দিয়া। কাপোৰ ধোৱা চ’ডা আৰু বেকিং ছ’ডাৰ দুটাকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ ব্যৱহাৰ লিখা।
উত্তৰ:
প্ৰশমন বিক্ৰিয়া: এচিড আৰু ক্ষাৰকৰ বিক্ৰিয়াৰ ফলত লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন হয়।
উদাহৰণ:
১. NaOH(aq) + HCl(aq) → NaCl(aq) + H₂O(l)
২. Ca(OH)₂(aq) + 2HCl(aq) → CaCl₂(aq) + 2H₂O(l)
কাপোৰ ধোৱা চ’ডা (Na₂CO₃•10H₂O):
কাচ, চাবোন, কাগজ উদ্যোগ।
পানীৰ কঠিনতা দূৰ কৰা।
বেকিং ছ’ডা (NaHCO₃):
পাউৰুটি/কেক ফুলোৱা।
অম্লনাশক হিচাপে অজীৰ্ণতাৰ চিকিৎসা।
কাৰ্যকলাপ
কাৰ্যকলাপ-২.১: সূচকৰ পৰীক্ষা
দ্ৰৱ: HCl, H₂SO₄, HNO₃, CH₃COOH, NaOH, Ca(OH)₂, KOH, Mg(OH)₂, NH₄OH। প্ৰতিটো দ্ৰৱত ৰঙা লিটমাছ, নীলা লিটমাছ, ফিন’লফথেলিন, আৰু মিথাইল অৰেঞ্জ যোগ কৰি ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন লক্ষ্য কৰা।
প্ৰশ্ন: সূচক যোগ কৰিলে দ্ৰৱৰ ৰঙৰ কি পৰিৱৰ্তন হয়?
উত্তৰ:
নমুনা
ৰঙা লিটমাছ
নীলা লিটমাছ
ফিন’লফথেলিন
মিথাইল অৰেঞ্জ
HCl
অপৰিৱৰ্তিত
ৰঙা
বৰণহীন
ৰঙা
H₂SO₄
অপৰিৱৰ্তিত
ৰঙা
বৰণহীন
ৰঙা
HNO₃
অপৰিৱৰ্তিত
ৰঙা
বৰণহীন
ৰঙা
CH₃COOH
অপৰিৱৰ্তিত
ৰঙা
বৰণহীন
ৰঙা
NaOH
নীলা
অপৰিৱৰ্তিত
গোলপীয়া
হালধীয়া
Ca(OH)₂
নীলা
অপৰিৱৰ্তিত
গোলপীয়া
হালধীয়া
KOH
নীলা
অপৰিৱৰ্তিত
গোলপীয়া
হালধীয়া
Mg(OH)₂
নীলা
অপৰিৱৰ্তিত
গোলপীয়া
হালধীয়া
NH₄OH
নীলা
অপৰিৱৰ্তিত
গোলপীয়া
হালধীয়া
এচিডে নীলা লিটমাছক ৰঙা, ফিন’লফথেলিনক বৰণহীন, মিথাইল অৰেঞ্জক ৰঙা কৰে। ক্ষাৰকে ৰঙা লিটমাছক নীলা, ফিন’লফথেলিনক গোলপীয়া, মিথাইল অৰেঞ্জক হালধীয়া কৰে।
কাৰ্যকলাপ-২.২: প্ৰাকৃতিক সূচকৰ পৰীক্ষা
দ্ৰৱ: HCl, H₂SO₄, NaOH, NH₄OH। প্ৰাকৃতিক সূচক হিচাপে হালধি, ৰঙা বন্ধাকবিৰ ৰস, আৰু চাহৰ নিষ্কাষণ ব্যৱহাৰ কৰি প্ৰতিটো দ্ৰৱত ২-৩ টোপাল যোগ কৰি ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন লক্ষ্য কৰা।
প্ৰশ্ন:
প্ৰাকৃতিক সূচক যোগ কৰিলে দ্ৰৱৰ ৰঙৰ কি পৰিৱৰ্তন হয়?
উত্তৰ:
দ্ৰৱ
হলুদ
ৰঙা বন্ধাকবিৰ ৰস
চাহৰ নিষ্কাষণ
HCl
ৰঙা
ৰঙা
গাঢ় ৰঙা
H₂SO₄
ৰঙা
ৰঙা
গাঢ় ৰঙা
NaOH
হালধীয়া
সেউজীয়া
গোলপীয়া
NH₄OH
হালধীয়া
সেউজীয়া
গোলপীয়া
এচিডে হলুদক ৰঙা, ৰঙা বন্ধাকবিৰ ৰসক ৰঙা, চাহৰ নিষ্কাষণক গাঢ় ৰঙা কৰে। ক্ষাৰকে হলুদক হালধীয়া, ৰঙা বন্ধাকবিৰ ৰসক সেউজীয়া, চাহৰ নিষ্কাষণক হালকা বাদামী কৰে।
কাৰ্যকলাপ-২.৩: এচিড-যিংক বিক্ৰিয়া
চিত্ৰ: এচিড-যিংক বিক্ৰিয়া পৰীক্ষা
পৰীক্ষানলত ৫ মি.লি. লঘু H₂SO₄ লৈ যিংকৰ টুকুৰা যোগ কৰা। গেছ চাবোন পানীৰ মাজেৰে পাৰ কৰি জ্বলন্ত ম’মৰ ওচৰত ধৰা। HCl, HNO₃, CH₃COOHৰ সৈতেও পৰীক্ষা কৰা।
প্ৰশ্ন:
১. যিংকৰ পৃষ্ঠত কি দেখা যায়?
২. চাবোন পানীত বুদবুদ কিয় সৃষ্টি হয়?
৩. জ্বলন্ত ম’মৰ ওচৰত গেছ ধৰিলে কি হয়?
৪. সকলো এচিডৰ ক্ষেত্ৰত পৰ্যবেক্ষণ একে নে?
উত্তৰ:
১. যিংকৰ পৃষ্ঠত H₂ গেছৰ বুদবুদ দেখা যায়।
২. H₂ গেছ অদ্ৰৱণীয়, চাবোন পানীত বুদবুদ সৃষ্টি কৰে।
৩. গেছ ‘পপ’ শব্দৰ সৈতে জ্বলে, H₂ নিশ্চিত কৰে।
৪. হয়, সকলো এচিডৰ সৈতে H₂ গেছ উৎপন্ন হয়।
সমীকৰণ: Zn(s) + H₂SO₄(aq) → ZnSO₄(aq) + H₂(g)
কাৰ্যকলাপ-২.৪: NaOH-যিংক বিক্ৰিয়া
পৰীক্ষানলত যিংক লৈ ২ মি.লি. NaOH দ্ৰৰ গৰম কৰা। গেছ কাৰ্যকলাপ ২.৩ৰ দৰে পৰীক্ষা কৰা।
প্ৰশ্ন:
১. যিংকৰ সৈতে NaOHৰ বিক্ৰিয়াত কি দেখা যায়?
২. গেছ জ্বলন্ত ম’মৰ ওচৰত ধৰিলে কি হয়?
উত্তৰ:
১. যিংকে H₂ গেছৰ বুদবুদ উৎপন্ন কৰে।
২. গেছ ‘পপ’ শব্দৰ সৈতে জ্বলে, H₂ নিশ্চিত কৰে।
সমীকৰণ: Zn(s) + 2NaOH(aq) → Na₂ZnO₂(aq) + H₂(g)
কাৰ্যকলাপ-২.৫: কাৰ্বনেট-HCl বিক্ৰিয়া
চিত্ৰ ২.২: কাৰ্বনেট-HCl বিক্ৰিয়া পৰীক্ষা
পৰীক্ষানল A ত ০.৫ গ্ৰাম Na₂CO₃, B ত ০.৫ গ্ৰাম NaHCO₃ লৈ ২ মি.লি. HCl যোগ কৰা। গেছ চূণপানীৰ মাজেৰে পাৰ কৰা।
প্ৰশ্ন:
১. HCl যোগ কৰিলে কি দেখা যায়?
২. গেছ চূণপানীৰ মাজেৰে পাৰ কৰিলে কি হয়?
উত্তৰ:
১. CO₂ গেছৰ বুদবুদ ওলায়।
২. চূণপানী গাখীৰৰ দৰে হয়, CO₂ নিশ্চিত কৰে।
সমীকৰণ:
Na₂CO₃(s) + 2HCl(aq) → 2NaCl(aq) + H₂O(l) + CO₂(g)
NaHCO₃(s) + HCl(aq) → NaCl(aq) + H₂O(l) + CO₂(g)
কাৰ্যকলাপ-২.৬: প্ৰশমন বিক্ৰিয়া
পৰীক্ষানলত ২ মি.লি. NaOH লৈ ফিন’লফথেলিন যোগ কৰা। টোপালকৈ HCl যোগ কৰা, তাৰপিছত NaOH যোগ কৰি ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন লক্ষ্য কৰা।
প্ৰশ্ন:
১. ফিন’লফথেলিন যোগ কৰিলে দ্ৰৱৰ কি হয়?
২. HCl যোগ কৰিলে ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন হয় নে?
৩. HCl যোগৰ পিছত ৰঙৰ কি হয়?
৪. HCl যোগৰ পিছত NaOH যোগ কৰিলে গোলাপী ৰঙ ঘূৰি আহে নে?
উত্তৰ:
১. NaOHত ফিন’লফথেলিন যোগ কৰিলে দ্ৰৱ গোলাপী হয়, কাৰণ NaOH ক্ষাৰকীয়।
২. হয়, HCl যোগ কৰিলে গোলাপী ৰঙ বৰ্ণহীন হয়।
৩. HCl যোগ কৰিলে NaOH প্ৰশমিত হয়, pH কমি আম্লিক হয়, ফিন’লফথেলিন বৰ্ণহীন হয়।
৪. হয়, NaOH যোগ কৰিলে গোলাপী ৰঙ ঘূৰি আহে, কাৰণ pH পুনৰ বৃদ্ধি পায়।
সমীকৰণ: NaOH(aq) + HCl(aq) → NaCl(aq) + H₂O(l)
কাৰ্যকলাপ-২.৭: এচিড আৰু ক্ষাৰৰ লঘুকৰণৰ প্ৰভাৱ
চিত্ৰ: এচিড আৰু ক্ষাৰৰ লঘুকৰণৰ পৰীক্ষা
দুটা পৰীক্ষানলত ১ মি.লি. HCl আৰু ১ মি.লি. NaOH লৈ প্ৰতিটোত ১০ মি.লি. পানী যোগ কৰা। লঘুকৃত দ্ৰৱৰ pH সাৰ্বজনীন সূচকৰ সৈতে পৰীক্ষা কৰা। পুনৰ ১০ মি.লি. পানী যোগ কৰি পৰীক্ষা কৰা।
প্ৰশ্ন:
১. প্ৰথম লঘুকৰণৰ পিছত HCl আৰু NaOHৰ pH কেনেকৈ সলনি হয়?
২. দ্বিতীয় লঘুকৰণৰ পিছত pHৰ কি পৰিৱৰ্তন হয়?
৩. লঘুকৰণে এচিড আৰু ক্ষাৰৰ তীব্ৰতাত কেনে প্ৰভাৱ পেলায়?
উত্তৰ:
১. প্ৰথম লঘুকৰণৰ পিছত HClৰ pH বৃদ্ধি পায় (যেনে, ১ৰ পৰা ২), আৰু NaOHৰ pH কমে (যেনে, ১৩ৰ পৰা ১২), কাৰণ আয়নৰ গাঢ়তা কমে।
২. দ্বিতীয় লঘুকৰণৰ পিছত HClৰ pH আৰু বাঢ়ে (যেনে, ৩), আৰু NaOHৰ pH আৰু কমে (যেনে, ১১), কাৰণ আয়নৰ গাঢ়তা আৰু হ্ৰাস পায়।
৩. লঘুকৰণে H⁺ (এচিডৰ বাবে) আৰু OH⁻ (ক্ষাৰৰ বাবে) আয়নৰ গাঢ়তা কমায়, ফলত এচিডৰ আম্লিকতা আৰু ক্ষাৰৰ ক্ষাৰকীয়তা হ্ৰাস পায়।
কাৰ্যকলাপ-২.৮: বিদ্যুৎ পৰিবহন পৰীক্ষা
চিত্ৰ ২.৩: বিদ্যুৎ পৰিবহন পৰীক্ষাৰ সঁজুলি
গ্লুকোজ, এলক'হল, হাইড্ৰ’ক্লোৰিক এচিড, আৰু ছালফিউৰিক এচিডৰ দ্ৰৱ লোৱা। চিত্ৰ ২.৩ অনুসৰি ৬ ভ’ল্টৰ বেটাৰী, বাল্ব, আৰু ছুইচৰ সৈতে প্ৰতিটো দ্ৰৱৰ মাজেৰে বিদ্যুৎ পৰিবহন পৰীক্ষা কৰা।
প্ৰশ্ন:
১. HCl আৰু H₂SO₄ৰ দ্ৰৱৰ সৈতে কি পৰ্যবেক্ষণ কৰা যায়?
২. গ্লুকোজ আৰু এলক'হলৰ দ্ৰৱৰ সৈতে কি হয়?
৩. বাল্ব প্ৰতিবাৰ জ্বলে নে?
উত্তৰ:
১. HCl আৰু H₂SO₄ৰ দ্ৰৱত বাল্ব জ্বলে, কাৰণ এই এচিডবোৰে H⁺ আৰু ঋণাত্মক আয়ন উৎপন্ন কৰি বিদ্যুৎ পৰিবহন কৰে।
২. গ্লুকোজ আৰু এলকোহলৰ দ্ৰৱত বাল্ব নজ্বলে, কাৰণ এইবোৰ অপৰিবাহী আৰু আয়ন উৎপন্ন নকৰে।
৩. নহয়, কেৱল এচিডৰ দ্ৰৱৰ ক্ষেত্ৰতহে বাল্ব জ্বলে।
কাৰ্যকলাপ-২.৯: শুকান HCl গেছৰ পৰীক্ষা
শুকান পৰীক্ষানলত ১ গ্ৰাম NaCl লৈ গাঢ় ছালফিউৰিক এচিড যোগ কৰা। উৎপন্ন গেছ শুকান আৰু সিক্ত নীলা লিটমাছ কাগজেৰে পৰীক্ষা কৰা।
সাৱধানবাণী: গাঢ় ছালফিউৰিক এচিডৰ সৈতে পৰীক্ষা শিক্ষকৰ তত্ত্বাৱধানত কৰা।
প্ৰশ্ন:
১. ছালফিউৰিক এচিড যোগ কৰিলে কি পৰ্যবেক্ষণ কৰা যায়?
২. শুকান আৰু সিক্ত নীলা লিটমাছৰ ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন হয় নে?
৩. শুকান HCl গেছ আৰু HCl দ্ৰৱৰ আম্লিক ধৰ্মৰ বিষয়ে কি সিদ্ধান্ত ল’বা?
উত্তৰ:
১. NaClৰ সৈতে ছালফিউৰিক এচিডৰ বিক্ৰিয়াত HCl গেছৰ বুদবুদ উৎপন্ন হয়।
২. শুকান নীলা লিটমাছৰ ৰং অপৰিৱৰ্তিত থাকে; সিক্ত নীলা লিটমাছ ৰঙা হয়।
৩. শুকান HCl গেছ আম্লিক নহয়, কাৰণ ইয়াত H⁺ আয়ন নাথাকে। HCl দ্ৰৱ পানীত দ্ৰৱীভূত হ’লে H⁺ আয়ন উৎপন্ন কৰে, গতিকে ই আম্লিক।
সমীকৰণ: NaCl(s) + H₂SO₄(l) → NaHSO₄(s) + HCl(g)
কাৰ্যকলাপ-২.১০: দ্ৰৱীভৱনৰ তাপীয় পৰিৱৰ্তন
বিকাৰত ১০ মি.লি. পাতিত পানী লৈ কেইটোপাল গাঢ় H₂SO₄ যোগ কৰি লৰোৱা। বিকাৰৰ তলি চুই উষ্ণতা পৰীক্ষা কৰা। ছ’ডিয়াম হাইড্ৰক্সাইডৰ বৰিৰ সৈতেও পৰীক্ষা কৰা।
সাৱধানবাণী: গাঢ় H₂SO₄ আৰু NaOHৰ সৈতে পৰীক্ষা শিক্ষকৰ তত্ত্বাৱধানত কৰা।
প্ৰশ্ন:
১. বিকাৰৰ উষ্ণতাৰ পৰিৱৰ্তন হয় নে?
২. এই প্ৰক্ৰিয়া তাপবৰ্জী নে তাপগ্ৰাহী?
উত্তৰ:
১. হয়, বিকাৰ গৰম অনুভৱ হয়, কাৰণ উষ্ণতা বৃদ্ধি পায়।
২. প্ৰক্ৰিয়াটো তাপবৰ্জী, কাৰণ H₂SO₄ আৰু NaOH পানীত দ্ৰৱীভূত হ’লে তাপ নিৰ্গত হয়।
কাৰ্যকলাপ-২.১১: ধাতৱ অক্সাইডৰ এচিড-ক্ষাৰৰ সৈতে বিক্ৰিয়া
চিত্ৰ: ধাতৱ অক্সাইডৰ এচিড-ক্ষাৰৰ সৈতে বিক্ৰিয়া
পৰীক্ষানলত ০.৫ গ্ৰাম কেলছিয়াম অক্সাইড (CaO) লৈ ২ মি.লি. লঘু HCl যোগ কৰা। উৎপন্ন দ্ৰৱৰ pH সাৰ্বজনীন সূচকেৰে পৰীক্ষা কৰা। একে পৰীক্ষা NaOHৰ সৈতেও কৰা।
প্ৰশ্ন:
১. HClৰ সৈতে বিক্ৰিয়াৰ পিছত কি পৰ্যবেক্ষণ কৰা যায়?
২. NaOHৰ সৈতে বিক্ৰিয়াত কি হয়?
৳. ধাতৰ অক্সাইডৰ প্ৰকৃতি কি?
উত্তৰ:
১. CaO আৰু HClৰ বিক্ৰিয়াত বুদবুদ ওলায় আৰু দ্ৰ৷ৰ pH প্ৰশম (≈৷) হয়।
২. NaOHৰ সৈতে CaOৰ কোনো বিক্ৰিয়া নহয়, কাৰণ দুয়োটা ক্ষাৰকীয়।
৳. ধাতৰ অক্সাইড (যেনে CaO) ক্ষাৰকীয়, কাৰণ ই এচিডৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন কৰে।
সমীকৰণ: CaO(s) + 2HCl(aq) → CaCl₂(aq) + H₂O(l)
কাৰ্যকলাপ-২.১২: মাটিৰ pH পৰীক্ষা
পৰীক্ষানলত ২ গ্ৰাম মাটি লৈ ৫ মি.লি. পাতিত পানী যোগ কৰি জোকাৰি ছেকি পৰিশ্ৰুত সংগ্ৰহ কৰা। সাৰ্বজনীন সূচক কাগজেৰে পৰিশ্ৰুতৰ pH নিৰ্ণয় কৰা।
প্ৰশ্ন:
১. মাটিৰ পৰিশ্ৰুতৰ pH কিমান হয়?
২. গছ-গছনিৰ বৃদ্ধিৰ বাবে আদৰ্শ pH কিমান?
উত্তৰ:
۱. মাটিৰ পৰিশ্ৰুতৰ pH সাধাৰণতে ৫.৫–৮, মাটিৰ ধৰণৰ ওপৰত নির্ভৰ কৰি (প্রশম মাটিৰ বাবে ≈৬.৫–৭)।
۲. গছ-গছনিৰ বৃদ্ধিৰ বাবে আদৰ্শ pH ৬.৫–৭, যি পুষ্টিৰ উপলব্ধতা নিশ্চিত কৰে।
কাৰ্যকলাপ-২.১৩: লৱণৰ শ্ৰেণীবিভাগ
পটেছিয়াম ছালফেট, ছ’ডিয়াম ছালফেট, কেলছিয়াম ছালফেট, মেগনেছিয়াম ছালফেট, কপাৰ ছালফেট, ছ’ডিয়াম ক্ল:ৰাইড, ছ’ডিয়াম নাইট্ৰেট, ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেট, আৰু এমোনিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ সংকেত লিখা। এই লৱণ গঠনৰ এচিড আৰু ক্ষাৰক চিনাক্ত কৰা। একে ধনাত্মক বা ঋণাত্মক মূলকৰ লৱণৰ শ্ৰেণী চিনাক্ত কৰা।
প্ৰশ্ন:
১. লৱণবোৰৰ সংকেত কি?
২. কোন এচিড আৰু ক্ষাৰকে এই লৱণ গঠন কৰে?
৩. কিমানটা লৱণৰ শ্ৰেণী চিনাক্ত কৰিব পাৰি?
উত্তৰ:
১. সংকেত: K₂SO₄, Na₂SO₄, CaSO₄, MgSO₄, CuSO₄, NaCl, NaNO₃, Na₂CO₃, NH₄Cl।
২. এচিড: H₂SO₄ (K₂SO₄, Na₂SO₄, CaSO₄, MgSO₄, CuSO₄), HCl (NaCl, NH₄Cl), HNO₃ (NaNO₃), H₂CO₃ (Na₂CO₃).ক্ষাৰক: KOH (K₂SO₄), NaOH (Na₂SO₄, NaCl, NaNO₃, Na₂CO₃), Ca(OH)₂ (CaSO₄), Mg(OH)₂ (MgSO₄), Cu(OH)₂ (CuSO₄), NH₄OH (NH₄Cl).
৩. শ্ৰেণী: পাঁচটা—
কাৰ্যকলাপ-২.১৪: লৱণৰ ধৰ্ম পৰীক্ষা
ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইড, পটেছিয়াম নাইট্ৰেট, এলুমিনিয়াম ক্ল’ৰাইড, যিংক ছালফেট, কপাৰ ছালফেট, ছ’ডিয়াম এচেটেট, ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেট, আৰু ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’জন কাৰ্বনেটৰ নমুনা সংগ্ৰহ কৰা। পাতিত পানীত দ্ৰৱণীয়তা, লিটমাছৰ ওপৰত ক্ৰিয়া, আৰু সাৰ্বজনীন সূচক কাগজেৰে pH পৰীক্ষা কৰা। ফলাফল তালিকা ২.৪-ত লিখা।
প্ৰশ্ন:
১. কোন লৱণ আম্লিক, ক্ষাৰকীয়, বা প্ৰশম?
২. কোন এচিড আৰু ক্ষাৰকে এই লৱণ গঠন কৰে?
উত্তৰ:
১. লৱণৰ প্ৰকৃতি:
আম্লিক: AlCl₃, ZnSO₄, CuSO₄ (pH < ৭)
ক্ষাৰকীয়: Na₂CO₃, NaHCO₃, CH₃COONa (pH > ৭)
প্ৰশম: NaCl, KNO₃ (pH ≈ ৭)
২.
এচিড আৰু ক্ষাৰ:
NaCl: HCl, NaOH
KNO₃: HNO₃, KOH
AlCl₃: HCl, Al(OH)₃
ZnSO₄: H₂SO₄, Zn(OH)₂
CuSO₄: H₂SO₄, Cu(OH)₂
CH₃COONa: CH₃COOH, NaOH
Na₂CO₃: H₂CO₃, NaOH
NaHCO₃: H₂CO₃, NaOH
তালিকা ২.৪: লৱণৰ ধৰ্ম
লৱণৰ ধৰ্মৰ তালিকা
লৱণ
দ্ৰৱণীয়তা
লিটমাছৰ ক্ৰিয়া
pH
প্ৰকৃতি
NaCl
দ্ৰৱণীয়
অপরিবৃত্ত
≈ ৭
প্ৰশম
KNO₃
দ্ৰৱণীয়
অপরিবৃত্ত
≈ ৭
প্ৰশম
AlCl₃
দ্ৰৱণীয়
নীলাৰ পৰা ৰঙা
< ৭
আম্লিক
ZnSO₄
দ্ৰৱণীয়
নীলাৰ পৰা ৰঙা
< ৷
আম্লিক
CuSO₄
দ্ৰৱণীয়
নীলাৰ পৰা ৰঙা
< ৷
আম্লিক
CH₃COONa
দ্ৰৱণীয়
ৰঙাৰ পৰা নীলা
> ৷
ক্ষাৰকীয়
Na₂CO₃
দ্ৰৱণীয়
ৰঙাৰ পৰা নীলা
> ৷
ক্ষাৰকীয়
NaHCO₃
দ্ৰৱণীয়
ৰঙাৰ পৰা নীলা
> ৷
ক্ষাৰকীয়
কাৰ্যকলাপ-২.১৫: কপাৰ ছালফেটৰ স্ফটিকত তাপ প্ৰয়োগ
শুকান উতলন নলীত কপাৰ ছালফেটৰ স্ফটিক তপতোৱা। তপতোৱা নমুনাত ২-৩ টোপাল পানী যোগ কৰা।
প্ৰশ্ন:
১. তপতোৱাৰ পিছত কপাৰ ছালফেটৰ ৰং কি হয়?
২. পানী যোগ কৰিলে নীলা ৰং ঘূৰি আহে নে?
উত্তৰ:
১. তপতোৱাৰ পিছত কপাৰ ছালফেটৰ পানী হেৰুৱাই ৰং নীলাৰ পৰা বগা হয়।
২. হয়, পানী যোগ কৰিলে নীলা ৰং ঘূৰি আহে, কাৰণ ই পুনৰ স্ফটিকাবদ্ধ জললৈ ৰূপান্তৰিত হয়।
সমীকৰণ:
CuSO₄•5H₂O(s) → CuSO₄(s) + 5H₂O(g) (তপতোৱা)
CuSO₄(s) + 5H₂O(l) → CuSO₄•5H₂O(s) (পানী যোগ)
SEBA Class 10 Science Chapter 2 question answers FAQ
Chapter Overview: Acids, Bases and Salts
Summary: Chapter 2 of SEBA Class 10 Science, "এছিড, ক্ষাৰক আৰু লৱণ (Acids, Bases and Salts)," explores the chemical properties, reactions, and applications of acids, bases, and salts. It covers their behavior in aqueous solutions, pH scale, indicators like litmus, and the formation and uses of salts in agriculture, industry, and daily life. Students learn to identify these substances through experiments and understand their chemical equations.
এছিড আৰু ক্ষাৰক কি? ইহঁতৰ মাজত পাৰ্থক্য কি?
উত্তৰ: এছিড হ’ল টেঙা সোৱাদযুক্ত পদাৰ্থ যিবোৰে পানীত হাইড্ৰ’জেন আয়ন (H⁺) উৎপন্ন কৰে, যেনে হাইড্ৰ’ক্লৰিক এছিড (HCl)। ক্ষাৰক হ’ল তিতা, পিচলযুক্ত পদাৰ্থ যিবোৰে পানীত হাইড্ৰ’ক্সাইড আয়ন (OH⁻) উৎপন্ন কৰে, যেনে ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড (NaOH)।
এছিডে নীলা লিটমাছ ৰঙা কৰে, ক্ষাৰকে ৰঙা লিটমাছ নীলা কৰে। এছিডে ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি হাইড্ৰ’জেন গেছ উৎপন্ন কৰে, ক্ষাৰকে নকৰে।
pH স্কেল কি আৰু ইয়াৰ গুৰুত্ব কি?
উত্তৰ: pH স্কেল হ’ল অম্ল বা ক্ষাৰকৰ তীব্ৰতা জোখা আহিলা । pH স্কেলত ইয়াৰ মান ০ৰ পৰা ১৪লৈ থাকে । pH ৭ প্ৰশম (যেনে বিশুদ্ধ পানী), ৭ৰ তলত এছিডিক (যেনে নেমুৰ ৰস, pH ~২), আৰু ৭ৰ ওপৰত ক্ষাৰকীয় (যেনে ছ’ডা, pH ~৯)। ইয়াৰ গুৰুত্ব হ’ল কৃষি (মাটিৰ pH নিয়ন্ত্ৰণ), উদ্যোগ (দ্ৰৱ্যৰ গুণাগুণ), আৰু স্বাস্থ্যৰ ক্ষেত্ৰত (ৰক্তৰ pH ~৭.৪) সঠিক ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰা।
লৱণৰ প্ৰকাৰ আৰু দৈনন্দিন জীৱনত ইয়াৰ ব্যৱহাৰ কি?
উত্তৰ: লৱণ হ’ল এছিড আৰু ক্ষাৰকৰ বিক্ৰিয়াৰ ফলত উৎপন্ন হোৱা প্ৰশম পদাৰ্থ।
প্ৰকাৰ: প্ৰশম লৱণ (NaCl), এছিডিক লৱণ (NH₄Cl), আৰু ক্ষাৰকীয় লৱণ (Na₂CO₃)।
দৈনন্দিন জীৱনত ব্যৱহাৰ: NaCl (খোৱা নিমখ) খাদ্যত, NaHCO₃ (বেকিং ছ’ডা) ৰন্ধনত, CaSO₄•½H₂O (প্লাষ্টাৰ অৱ পেৰিছ) নিৰ্মাণত, আৰু Na₂CO₃ (ধোৱা ছ’ডা) চাফাইত ব্যৱহৃত হয়।
Benefits of Studying Chapter 2 – এছিড, ক্ষাৰক আৰু লৱণ Question Answers
Benefits:
Comprehensive Exam Preparation: Detailed solutions to Prosnawoli and Anushiloni questions help students score high in SEBA board exams.Clear Conceptual Understanding: Simplified explanations in Assamese make complex topics like acid-base reactions, pH, and salt formation easy to grasp.Practice with MCQs and Notes: Access to MCQs and revision notes enhances retention and quick revision before exams.Time Management: Structured answers help students practice writing concise and accurate responses within exam time limits.Boosts Confidence: Familiarity with question patterns and in-depth answers builds confidence for Assamese medium students.
