SEBA Class 10 Science Chapter 2 Question Answers – এছিড, ক্ষাৰক আৰু লৱণ (Acids, Bases and Salts) | Assamese Medium

Chapter 2 এছিড, ক্ষাৰক আৰু লৱণ প্ৰশ্নোত্তৰ

প্রশ্নাৱলী (পৃষ্ঠা ১৮)

উত্তৰ: ৰঙা লিটমাছ কাগজ ব্যৱহাৰ কৰি তিনিটা পৰীক্ষানলৰ দ্ৰৱ চিনাক্ত কৰিবলৈ নিম্নলিখিত পদ্ধতি অনুসৰণ কৰিব পাৰি:

• প্ৰতিটো পৰীক্ষানলৰ দ্ৰৱত ৰঙা লিটমাছ কাগজ ডুবাই দিয়া হ'ল।।
• যি পৰীক্ষানলত ৰঙা লিটমাছ কাগজ নীলা হয়, সেইটো ক্ষাৰকীয় দ্ৰৱ, কাৰণ ক্ষাৰকে ৰঙা লিটমাছক নীলা কৰে।
• যি পৰীক্ষানলত ৰঙা লিটমাছ কাগজৰ ৰং সলনি নহয়, সেইটো হয় পাতিত পানী নহয় এচিড দ্ৰৱ, কাৰণ পাতিত পানী আৰু এচিডে ৰঙা লিটমাছৰ ৰং সলনি নকৰে।
• এচিড দ্ৰৱ আৰু পাতিত পানীৰ মাজত পাৰ্থক্য জানিবলৈ, পৰীক্ষানলৰ প্ৰকৃতি বিবেচনা কৰিব লাগে। পাতিত পানী প্ৰশম (pH=7) আৰু এচিড আম্লিক (pH<7)। অতিৰিক্ত সূচক নথকাৰ বাবে, যি দ্ৰৱত ৰঙা লিটমাছৰ ৰং সলনি নহয়, সেইটো পৰীক্ষাৰ প্ৰেক্ষাপটত প্ৰথমে পাতিত পানী আৰু বাকীটো এচিড বুলি ধৰিব পাৰি।
• এইদৰে, ৰঙা লিটমাছৰ ৰঙৰ পৰিবৰ্তনৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি দ্ৰৱসমূহ চিনাক্ত কৰিব পাৰি।

প্রশ্নাৱলী (পৃষ্ঠা ২২)

উত্তৰ: দৈ আৰু টেঙা খাদ্যবস্তুত এচিড থাকে। এই এচিডে পিতল আৰু তামৰ ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি লৱণ আৰু হাইড্ৰ’জেন গেছ উৎপন্ন কৰে। এই বিক্ৰিয়াৰ ফলত খাদ্যৰ সোৱাদ নষ্ট হয় আৰু বিষাক্ত লৱণ উৎপন্ন হ’ব পাৰে, যি স্বাস্থ্যৰ বাবে হানিকাৰক। সেয়েহে দৈ আৰু টেঙা খাদ্যবস্তু পিতল বা তামৰ পাত্ৰত থোৱা নহয়।

উত্তৰ: এচিডে ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে সাধাৰণতে হাইড্ৰ’জেন গেছ নিৰ্গত হয়।

উদাহৰণ: লঘু ছালফিউৰিক এচিডে (H₂SO₄) যিংক (Zn)ৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে যিংক ছালফেট (ZnSO₄) আৰু হাইড্ৰ’জেন গেছ (H₂) উৎপন্ন হয়।

সমীকৰণ: H₂SO₄ + Zn → ZnSO₄ + H₂

উত্তৰ: এচিডে ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে সাধাৰণতে হাইড্ৰ’জেন গেছ নিৰ্গত হয়।

উদাহৰণ: লঘু ছালফিউৰিক এচিডে (H₂SO₄) যিংক (Zn)ৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে যিংক ছালফেট (ZnSO₄) আৰু হাইড্ৰ’জেন গেছ (H₂) উৎপন্ন হয়।

সমীকৰণ: H₂SO₄ + Zn → ZnSO₄ + H₂

পৰীক্ষা পদ্ধতি: উৎপন্ন গেছৰ উপস্থিতি নিৰ্ণয়ৰ বাবে গেছটো সংগ্ৰহ কৰি জ্বলন্ত ম’মৰ ওচৰলৈ আনিলে, যদি উৎপন্ন হোৱা গেছে ‘প'প’, 'প'প' শব্দৰ সৈতে জ্বলি উঠে, তেন্তে ই হাইড্ৰ’জেন গেছ বুলি প্ৰমাণিত হ'ব।

উত্তৰ: ধাতৱ যৌগ Aই লঘু হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এচিডৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি বুৰবুৰণি সৃষ্টি কৰে আৰু উৎপন্ন গেছে জ্বলি থকা ম’ম নুমুৱায়। গেছটো হ’ল কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড (CO₂)। যিহেতু বিক্ৰিয়াত কেলছিয়াম ক্ল’ৰাইড (CaCl₂) উৎপন্ন হয়, তেন্তে ধাতৱ যৌগটো হ’ল কেলছিয়াম কাৰ্বনেট (CaCO₃)।

সমীকৰণ: CaCO₃(s) + 2HCl(aq) → CaCl₂(aq) + H₂O(l) + CO₂(g)

প্রশ্নাৱলী (পৃষ্ঠা ২৫)

উত্তৰ: HCl আৰু HNO₃ৰ দৰে এচিডে জলীয় দ্ৰৱত H⁺ আয়ন উৎপন্ন কৰে, যি আম্লিক ধৰ্মৰ মূল বৈশিষ্ট্য। কিন্তু এলক’হল আৰু গ্লুক’জৰ দৰে যৌগই পানীত H⁺ আয়ন উৎপন্ন নকৰে, কাৰণ ইহঁতৰ গঠনত এচিডৰ দৰে আয়নীকৰণৰ ক্ষমতা নাথাকে। সেয়েহে ইহঁতে আম্লিক ধৰ্ম নেদেখুৱায়।

উত্তৰ: এচিডৰ জলীয় দ্ৰৱ পানীত মিহলালে ধনাত্মক (H⁺) আৰু ঋণাত্মক (যেনে Cl⁻) আয়ন উৎপন্ন কৰে। এই আয়নবোৰে দ্ৰৱত মুক্তভাৱে গতি কৰি বিদ্যুৎ পৰিবহন কৰে।

উদাহৰণ: হাইড্ৰ’ক্লৰিক এচিডে (HCl) পানীত H⁺ আৰু Cl⁻ আয়ন গঠন কৰে, যিয়ে বিদ্যুৎ সঞ্চালন কৰে।

ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া: HCl (aq) → H⁺ (aq) + Cl⁻ (aq)

উত্তৰ: শুকান HCl গেছে পানীৰ অনুপস্থিতিত H⁺ আয়ন উৎপন্ন নকৰে। আম্লিক ধৰ্মৰ বাবে H⁺ আয়নৰ প্ৰয়োজন, যি কেৱল জলীয় মাধ্যমতহে উৎপন্ন হয়। সেয়েহে শুকান HCl গেছে শুকান লিটমাছ কাগজৰ ৰঙৰ পৰিবৰ্তন নঘটায়।

উত্তৰ: এচিড পানীৰ সৈতে মিহলি কৰা প্ৰক্ৰিয়াটো এটা অতিশয় তাপবৰ্জী প্ৰক্ৰিয়া। যদি পানী এচিডত যোগ কৰা হয় তেতিয়া প্ৰচুৰ পৰিমাণৰ তাপ উৎপন্ন হয়, যাৰ ফলত বিস্ফোৰণ বা জুই লগাৰ সম্ভাৱনা থাকে। কিন্তু এচিডক পানীত লাহে লাহে যোগ কৰিলে তাপ নিয়ন্ত্ৰণত থাকে আৰু লঘুকৰণ নিৰাপদে কৰিব পাৰি।

উত্তৰ: এচিডৰ দ্ৰৱ এটা লঘু কৰিবলৈ পানী যোগ কৰা হয়, যাৰ ফলত প্ৰতি একক আয়তনত হাইড্ৰ’নিয়াম আয়ন (H₃O⁺)ৰ গাঢ়তা হ্ৰাস পায়। এই প্ৰক্ৰিয়াত এচিডৰ আম্লিক ধৰ্মৰ তীব্ৰতা কমি যায়।

উত্তৰ: ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইডৰ দ্ৰৱত অধিক ক্ষাৰক দ্ৰৱীভূত কৰিলে দ্ৰৱত হাইড্ৰ’ক্সাইড আয়ন (OH⁻)ৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি পাব। যিহেতু OH⁻ আয়নৰ গাঢ়তা বৃদ্ধি পায় ফলত দ্ৰৱৰ ক্ষাৰকীয় ধৰ্ম অতি তীব্ৰ হয়।

প্রশ্নাৱলী (পৃষ্ঠা ২৮, প্রথম খণ্ড)

উত্তৰ: pHৰ মান যিমান কম, হাইড্ৰ’জেন আয়নৰ গাঢ়তা সিমান বেছি। দ্ৰৱ Bৰ pH 4, যি দ্ৰৱ Aৰ pH 6 তকৈ কম। সেয়েহে দ্ৰৱ Bত হাইড্ৰ’জেন আয়নৰ গাঢ়তা বেছি। দ্ৰৱ A (pH=6) আৰু দ্ৰৱ B (pH=4) দুয়োটা আম্লিক, কাৰণ দুয়োটাৰে pH 7ৰ তলত। কিন্তু দ্ৰৱ B অধিক আম্লিক, আৰু দ্ৰৱ A মৃদু আম্লিক। কোনোটোৱেই ক্ষাৰকীয় নহয়, কাৰণ pH 7ৰ ওপৰত নাই।

উত্তৰ: কোনো দ্ৰৱত H⁺(aq) আয়নৰ গাঢ়তা বেছি হ’লে দ্ৰৱৰ pHৰ মান কমি আম্লিক প্ৰকৃতি তীব্ৰ হয়। H⁺ আয়নৰ গাঢ়তা কম হ’লে pHৰ মান বাঢ়ি দ্ৰৱটো প্ৰশম বা ক্ষাৰকীয় হয়। সেয়েহে H⁺ আয়নৰ গাঢ়তাই দ্ৰৱৰ আম্লিক বা ক্ষাৰকীয় প্ৰকৃতি নিৰ্ধাৰণ কৰে।

উত্তৰ: হয়, ক্ষাৰকীয় দ্ৰৱত H⁺(aq) আয়ন থাকে, কিন্তু ইহঁতৰ গাঢ়তা অতি কম। ক্ষাৰকীয় দ্ৰৱত OH⁻ আয়নৰ গাঢ়তা বেছি থাকে, যাৰ ফলত দ্ৰৱৰ pH 7ৰ ওপৰত হয় আৰু ই ক্ষাৰকীয় ধৰ্ম প্ৰদৰ্শন কৰে। অৰ্থাৎ H⁺ আয়নৰ গাঢ়তা কম হোৱাৰ বাবেই দ্ৰৱ ক্ষাৰকীয় হয়।

উত্তৰ: যেতিয়া মাটিৰ pH 7ৰ তলত হয়, অৰ্থাৎ মাটি অধিক আম্লিক হয়, তেতিয়া খেতিৰ ক্ষতি হ’ব পাৰে। যিহেতু পোৰা চূণ (CaO), শিথিলিত চূণ (Ca(OH)₂), আৰু চক (CaCO₃) ক্ষাৰকীয় পদাৰ্থ। কৃষকে এইবোৰ মাটিত প্ৰয়োগ কৰি মাটিৰ অম্লতা হ্ৰাস কৰি pH 7ৰ ওচৰা-ওচৰি কৰি তোলে, যাৰ ফলত মাটি খেতিৰ বাবে উপযোগী হৈ পৰে।

প্রশ্নাৱলী (পৃষ্ঠা ২৮, দ্বিতীয় খণ্ড)

উত্তৰ: যৌগ CaOCl₂ৰ সাধাৰণ নাম হ’ল ব্লিচিং পাউদাৰ।

উত্তৰ: ক্ল’ৰিনৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি ব্লিচিং পাউদাৰ উৎপন্ন কৰা যৌগটোৰ নাম হ’ল শিথিলিত চূণ (Ca(OH)₂)।

উত্তৰ: কঠিন পানী কোমল কৰাৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা ছ’ডিয়াম যৌগটো হ’ল ছ’ডিয়াম কাৰ্ব’নেট (Na₂CO₃), যাক কাপোৰ ধোৱা চ’ডা বুলি কোৱা হয়।

উত্তৰ: ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেট (NaHCO₃) উত্তপ্ত কৰিলে ই বিযোজিত হৈ ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেট (Na₂CO₃), পানী (H₂O), আৰু কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড (CO₂) উৎপন্ন কৰে।

সমীকৰণ: 2NaHCO₃(s) → Na₂CO₃(s) + H₂O(l) + CO₂(g)

উত্তৰ: প্লাষ্টাৰ অৱ পেৰিছে (CaSO₄•½H₂O) পানীৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি জিপছাম (CaSO₄•2H₂O) উৎপন্ন কৰে।

সমীকৰণ: CaSO₄•½H₂O + 1.5H₂O → CaSO₄•2H₂O

অনুশীলনী

উত্তৰ: যিহেতু দ্ৰৱই ৰঙা লিটমাছ নীলা কৰিছে, সেয়েহে ই ক্ষাৰকীয় আৰু ইয়াৰ pH 7ৰ ওপৰত হ’ব। বিকল্পসমূহৰ ভিতৰত কেৱল 10 হ’ল ৭ৰ ওপৰত। সঠিক উত্তৰ: (d) 10।

উত্তৰ: কণীৰ খোলা কেলছিয়াম কাৰ্বনেট (CaCO₃)ৰে গঠিত। এচিডৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে ই কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড (CO₂) গেছ উৎপন্ন কৰে, যিয়ে চূণপানী (Ca(OH)₂) ঘোলা কৰি কেলছিয়াম কাৰ্বনেটৰ অধঃক্ষেপ সৃষ্টি কৰে। HCl এটা এচিড, আনহাতে আনবোৰ লৱণ। সঠিক উত্তৰ: (b) HCl।

উত্তৰ: NaOH আৰু HClৰ প্ৰশমন বিক্ৰিয়া সমানুপাতিক। যদি 10mL NaOH প্ৰশমিত কৰিবলৈ 8mL HClৰ প্ৰয়োজন, তেন্তে 20mL NaOH (দুগুণ) প্ৰশমিত কৰিবলৈ দুগুণ HCl, অৰ্থাৎ 8mL × 2 = 16mLৰ প্ৰয়োজন। সঠিক উত্তৰ: (d) 16mL।

উত্তৰ: অজীৰ্ণতাৰ সময়ত পেটত অতিৰিক্ত এচিড উৎপন্ন হয়, যাৰ ফলত জ্বলা-পোৰা হয়। ইয়াক প্ৰশমিত কৰিবলৈ অম্লনাশক (এন্টাচিড) ব্যৱহাৰ কৰা হয়, যেনে মেগনেছিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড। সঠিক উত্তৰ: (c) অম্লনাশক।

উত্তৰ:

(a) শব্দ সমীকৰণ: ছালফিউৰিক এচিড + যিংক → যিংক ছালফেট + হাইড্ৰ’জেন গেছ

সন্তুলিত সমীকৰণ: H₂SO₄(aq) + Zn(s) → ZnSO₄(aq) + H₂(g)

(b) শব্দ সমীকৰণ: হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এচিড + মেগনেছিয়াম → মেগনেছিয়াম ক্ল’ৰাইড + হাইড্ৰ’জেন গেছ

সন্তুলিত সমীকৰণ: 2HCl(aq) + Mg(s) → MgCl₂(aq) + H₂(g)

(c) শব্দ সমীকৰণ: ছালফিউৰিক এচিড + এলুমিনিয়াম → এলুমিনিয়াম ছালফেট + হাইড্ৰ’জেন গেছ

সন্তুলিত সমীকৰণ: 3H₂SO₄(aq) + 2Al(s) → Al₂(SO₄)₃(aq) + 3H₂(g)

(d) শব্দ সমীকৰণ: হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এচিড + লো → লো ক্ল’ৰাইড + হাইড্ৰ’জেন গেছ

সন্তুলিত সমীকৰণ: 2HCl(aq) + Fe(s) → FeCl₂(aq) + H₂(g)

উত্তৰ: এলক’হল আৰু গ্লুক’জ এচিড নহয় বুলি প্ৰমাণ কৰিবলৈ নিম্নলিখিত পৰীক্ষাটো কৰিব পাৰি:

• এখন নীলা লিটমাছ কাগজ লৈ এলক’হল বা গ্লুক’জৰ জলীয় দ্ৰৱত ডুবাওক।
• যদি নীলা লিটমাছ কাগজৰ ৰং ৰঙাৰ ফালে সলনি নহয়, তেন্তে ই প্ৰমাণ কৰে যে এই যৌগবোৰে H⁺ আয়ন উৎপন্ন নকৰে আৰু আম্লিক ধৰ্ম নেদেখুৱায়।
• তুলনাৰ বাবে, HClৰ দৰে এচিডৰ দৰৰত নীলা লিটমাছ কাগজ ডুবালে ই ৰঙা হয়।

এই পৰীক্ষাৰ দ্বাৰা প্ৰমাণিত হয় যে এলক’হল আৰু গ্লুক’জ এচিড নহয়।

উত্তৰ: পাতিত পানী বিশুদ্ধ আৰু তাত কোনো আয়ন (H⁺ বা OH⁻) নাথাকে, সেয়েহে ই বিদ্যুৎ সৰবৰাহ নকৰে। বৰষুণৰ পানীত বায়ুমণ্ডলৰ প্ৰদূষকৰ সৈতে বিক্ৰিয়াৰ ফলত এচিড যেনে H₂SO₄ বা HNO₃ গঠন হয়, যিয়ে H⁺ আয়ন উৎপন্ন কৰে। এই আয়নৰ বাবে বৰষুণৰ পানীয়ে বিদ্যুৎ সৰবৰাহ কৰে।

উত্তৰ: এচিডে আম্লিক ধৰ্ম প্ৰদৰ্শনৰ বাবে H⁺ আয়ন উৎপন্ন কৰিব লাগে। পানীৰ উপস্থিতিত এচিডে H⁺ আয়ন উৎপন্ন কৰে, যি হাইড্ৰ’নিয়াম আয়ন (H₃O⁺) হিচাপে থাকে। পানীৰ অনুপস্থিতিত, যেনে শুকান HCl গেছৰ ক্ষেত্ৰত, H⁺ আয়ন উৎপন্ন নহয়, সেয়েহে এচিডে এচিড ধৰ্ম প্ৰদৰ্শন নকৰে।

উত্তৰ:

• (a) প্ৰশম: দৰৰ D, pH=৭।
• (b) তীব্ৰ ক্ষাৰকীয়: দৰৰ C, pH=১১।
• (c) তীব্ৰ আম্লিক: দৰৰ B, pH=১।
• (d) মৃদু আম্লিক: দৰৰ A, pH=৪।
• (e) মৃদু ক্ষাৰকীয়: দৰৰ E, pH=৯।

হাইড্ৰ’জেন আয়নৰ গাঢ়তাৰ বৰ্ধিত ক্ৰম: ১ (B) > ৪ (A) > ৭ (D) > ৯ (E) > ১১ (C)।

উত্তৰ: পৰীক্ষানল A (HCl)ত বেছি বেগেৰে বুৰবুৰণি ওলাব। HCl এটা তীব্ৰ এচিড, যি সম্পূৰ্ণৰূপে আয়নিত হৈ বেছি H⁺ আয়ন উৎপন্ন কৰে। এচেটিক এচিড (CH₃COOH) এটা মৃদু এচিড, যি আংশিকভাৱে আয়নিত হৈ কম H⁺ আয়ন উৎপন্ন কৰে। বিক্ৰিয়াৰ গতি H⁺ আয়নৰ গাঢ়তাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে, সেয়েহে HClৰ সৈতে বুৰবুৰণি (H₂ গেছ) দ্ৰুত হয়।

উত্তৰ: হয়, কেঁচা গাখীৰ দৈত পৰিণত হ’লে pH কমি যায়। কেঁচা গাখীৰৰ pH প্ৰায় ৬ (মৃদু আম্লিক)। লেকটোবেসিলাস বেক্টেৰিয়াই লেকটোজক লেকটিক এচিডলৈ পৰিণত কৰে, ফলত দৈৰ pH ৪-৫ হয়, যি অধিক আম্লিক।

উত্তৰ:

(a) বেকিং ছ’ডা (NaHCO₃) ক্ষাৰকীয়, গাখীৰৰ মৃদু আম্লিকতা প্ৰশমিত কৰি pH বৃদ্ধি কৰে, ফলত ই সামান্য ক্ষাৰকীয় হয়।

(b) বেকিং ছ’ডাই আম্লিকতা কমায়, লেকটোবেসিলাস বেক্টেৰিয়াৰ কাৰ্যক্ষমতা মন্থর কৰে, যাৰ ফলত দৈত পৰিণত হ’বলৈ বেছি সময় লাগে।

উত্তৰ: প্লাষ্টাৰ অৱ পেৰিছ (CaSO₄•½H₂O) পানী বা জলীয় বাষ্পৰ সংস্পৰ্শত জিপছাম (CaSO₄•2H₂O) হয়, যি কঠিন হৈ ইয়াৰ গুণাগুণ নষ্ট কৰে। জলীয় বাষ্প সোমাব নোৱাৰা পাত্ৰত ৰাখিলে ই সুৰক্ষিত থাকে।

উত্তৰ:

প্ৰশমন বিক্ৰিয়া: এচিড আৰু ক্ষাৰকৰ বিক্ৰিয়াৰ ফলত লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন হয়।

উদাহৰণ:

১. NaOH(aq) + HCl(aq) → NaCl(aq) + H₂O(l)

২. Ca(OH)₂(aq) + 2HCl(aq) → CaCl₂(aq) + 2H₂O(l)

কাপোৰ ধোৱা চ’ডা (Na₂CO₃•10H₂O):

• কাচ, চাবোন, কাগজ উদ্যোগ।
• পানীৰ কঠিনতা দূৰ কৰা।

বেকিং ছ’ডা (NaHCO₃):

• পাউৰুটি/কেক ফুলোৱা।
• অম্লনাশক হিচাপে অজীৰ্ণতাৰ চিকিৎসা।

কাৰ্যকলাপ

কাৰ্যকলাপ-২.১: সূচকৰ পৰীক্ষা

দ্ৰৱ: HCl, H₂SO₄, HNO₃, CH₃COOH, NaOH, Ca(OH)₂, KOH, Mg(OH)₂, NH₄OH। প্ৰতিটো দ্ৰৱত ৰঙা লিটমাছ, নীলা লিটমাছ, ফিন’লফথেলিন, আৰু মিথাইল অৰেঞ্জ যোগ কৰি ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন লক্ষ্য কৰা।

উত্তৰ:

নমুনা	ৰঙা লিটমাছ	নীলা লিটমাছ	ফিন’লফথেলিন	মিথাইল অৰেঞ্জ
HCl	অপৰিৱৰ্তিত	ৰঙা	বৰণহীন	ৰঙা
H₂SO₄	অপৰিৱৰ্তিত	ৰঙা	বৰণহীন	ৰঙা
HNO₃	অপৰিৱৰ্তিত	ৰঙা	বৰণহীন	ৰঙা
CH₃COOH	অপৰিৱৰ্তিত	ৰঙা	বৰণহীন	ৰঙা
NaOH	নীলা	অপৰিৱৰ্তিত	গোলপীয়া	হালধীয়া
Ca(OH)₂	নীলা	অপৰিৱৰ্তিত	গোলপীয়া	হালধীয়া
KOH	নীলা	অপৰিৱৰ্তিত	গোলপীয়া	হালধীয়া
Mg(OH)₂	নীলা	অপৰিৱৰ্তিত	গোলপীয়া	হালধীয়া
NH₄OH	নীলা	অপৰিৱৰ্তিত	গোলপীয়া	হালধীয়া

এচিডে নীলা লিটমাছক ৰঙা, ফিন’লফথেলিনক বৰণহীন, মিথাইল অৰেঞ্জক ৰঙা কৰে। ক্ষাৰকে ৰঙা লিটমাছক নীলা, ফিন’লফথেলিনক গোলপীয়া, মিথাইল অৰেঞ্জক হালধীয়া কৰে।

কাৰ্যকলাপ-২.২: প্ৰাকৃতিক সূচকৰ পৰীক্ষা

দ্ৰৱ: HCl, H₂SO₄, NaOH, NH₄OH। প্ৰাকৃতিক সূচক হিচাপে হালধি, ৰঙা বন্ধাকবিৰ ৰস, আৰু চাহৰ নিষ্কাষণ ব্যৱহাৰ কৰি প্ৰতিটো দ্ৰৱত ২-৩ টোপাল যোগ কৰি ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন লক্ষ্য কৰা।

উত্তৰ:

এচিডে হলুদক ৰঙা, ৰঙা বন্ধাকবিৰ ৰসক ৰঙা, চাহৰ নিষ্কাষণক গাঢ় ৰঙা কৰে। ক্ষাৰকে হলুদক হালধীয়া, ৰঙা বন্ধাকবিৰ ৰসক সেউজীয়া, চাহৰ নিষ্কাষণক হালকা বাদামী কৰে।

কাৰ্যকলাপ-২.৩: এচিড-যিংক বিক্ৰিয়া

পৰীক্ষানলত ৫ মি.লি. লঘু H₂SO₄ লৈ যিংকৰ টুকুৰা যোগ কৰা। গেছ চাবোন পানীৰ মাজেৰে পাৰ কৰি জ্বলন্ত ম’মৰ ওচৰত ধৰা। HCl, HNO₃, CH₃COOHৰ সৈতেও পৰীক্ষা কৰা।

উত্তৰ:

১. যিংকৰ পৃষ্ঠত H₂ গেছৰ বুদবুদ দেখা যায়।

২. H₂ গেছ অদ্ৰৱণীয়, চাবোন পানীত বুদবুদ সৃষ্টি কৰে।

৩. গেছ ‘পপ’ শব্দৰ সৈতে জ্বলে, H₂ নিশ্চিত কৰে।

৪. হয়, সকলো এচিডৰ সৈতে H₂ গেছ উৎপন্ন হয়।

সমীকৰণ: Zn(s) + H₂SO₄(aq) → ZnSO₄(aq) + H₂(g)

কাৰ্যকলাপ-২.৪: NaOH-যিংক বিক্ৰিয়া

পৰীক্ষানলত যিংক লৈ ২ মি.লি. NaOH দ্ৰৰ গৰম কৰা। গেছ কাৰ্যকলাপ ২.৩ৰ দৰে পৰীক্ষা কৰা।

উত্তৰ:

১. যিংকে H₂ গেছৰ বুদবুদ উৎপন্ন কৰে।

২. গেছ ‘পপ’ শব্দৰ সৈতে জ্বলে, H₂ নিশ্চিত কৰে।

সমীকৰণ: Zn(s) + 2NaOH(aq) → Na₂ZnO₂(aq) + H₂(g)

কাৰ্যকলাপ-২.৫: কাৰ্বনেট-HCl বিক্ৰিয়া

পৰীক্ষানল A ত ০.৫ গ্ৰাম Na₂CO₃, B ত ০.৫ গ্ৰাম NaHCO₃ লৈ ২ মি.লি. HCl যোগ কৰা। গেছ চূণপানীৰ মাজেৰে পাৰ কৰা।

উত্তৰ:

১. CO₂ গেছৰ বুদবুদ ওলায়।

২. চূণপানী গাখীৰৰ দৰে হয়, CO₂ নিশ্চিত কৰে।

সমীকৰণ:

Na₂CO₃(s) + 2HCl(aq) → 2NaCl(aq) + H₂O(l) + CO₂(g)

NaHCO₃(s) + HCl(aq) → NaCl(aq) + H₂O(l) + CO₂(g)

কাৰ্যকলাপ-২.৬: প্ৰশমন বিক্ৰিয়া

পৰীক্ষানলত ২ মি.লি. NaOH লৈ ফিন’লফথেলিন যোগ কৰা। টোপালকৈ HCl যোগ কৰা, তাৰপিছত NaOH যোগ কৰি ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন লক্ষ্য কৰা।

উত্তৰ:

১. NaOHত ফিন’লফথেলিন যোগ কৰিলে দ্ৰৱ গোলাপী হয়, কাৰণ NaOH ক্ষাৰকীয়।

২. হয়, HCl যোগ কৰিলে গোলাপী ৰঙ বৰ্ণহীন হয়।

৩. HCl যোগ কৰিলে NaOH প্ৰশমিত হয়, pH কমি আম্লিক হয়, ফিন’লফথেলিন বৰ্ণহীন হয়।

৪. হয়, NaOH যোগ কৰিলে গোলাপী ৰঙ ঘূৰি আহে, কাৰণ pH পুনৰ বৃদ্ধি পায়।

সমীকৰণ: NaOH(aq) + HCl(aq) → NaCl(aq) + H₂O(l)

কাৰ্যকলাপ-২.৭: এচিড আৰু ক্ষাৰৰ লঘুকৰণৰ প্ৰভাৱ

দুটা পৰীক্ষানলত ১ মি.লি. HCl আৰু ১ মি.লি. NaOH লৈ প্ৰতিটোত ১০ মি.লি. পানী যোগ কৰা। লঘুকৃত দ্ৰৱৰ pH সাৰ্বজনীন সূচকৰ সৈতে পৰীক্ষা কৰা। পুনৰ ১০ মি.লি. পানী যোগ কৰি পৰীক্ষা কৰা।

উত্তৰ:

১. প্ৰথম লঘুকৰণৰ পিছত HClৰ pH বৃদ্ধি পায় (যেনে, ১ৰ পৰা ২), আৰু NaOHৰ pH কমে (যেনে, ১৩ৰ পৰা ১২), কাৰণ আয়নৰ গাঢ়তা কমে।

২. দ্বিতীয় লঘুকৰণৰ পিছত HClৰ pH আৰু বাঢ়ে (যেনে, ৩), আৰু NaOHৰ pH আৰু কমে (যেনে, ১১), কাৰণ আয়নৰ গাঢ়তা আৰু হ্ৰাস পায়।

৩. লঘুকৰণে H⁺ (এচিডৰ বাবে) আৰু OH⁻ (ক্ষাৰৰ বাবে) আয়নৰ গাঢ়তা কমায়, ফলত এচিডৰ আম্লিকতা আৰু ক্ষাৰৰ ক্ষাৰকীয়তা হ্ৰাস পায়।

কাৰ্যকলাপ-২.৮: বিদ্যুৎ পৰিবহন পৰীক্ষা

গ্লুকোজ, এলক'হল, হাইড্ৰ’ক্লোৰিক এচিড, আৰু ছালফিউৰিক এচিডৰ দ্ৰৱ লোৱা। চিত্ৰ ২.৩ অনুসৰি ৬ ভ’ল্টৰ বেটাৰী, বাল্ব, আৰু ছুইচৰ সৈতে প্ৰতিটো দ্ৰৱৰ মাজেৰে বিদ্যুৎ পৰিবহন পৰীক্ষা কৰা।

উত্তৰ:

১. HCl আৰু H₂SO₄ৰ দ্ৰৱত বাল্ব জ্বলে, কাৰণ এই এচিডবোৰে H⁺ আৰু ঋণাত্মক আয়ন উৎপন্ন কৰি বিদ্যুৎ পৰিবহন কৰে।

২. গ্লুকোজ আৰু এলকোহলৰ দ্ৰৱত বাল্ব নজ্বলে, কাৰণ এইবোৰ অপৰিবাহী আৰু আয়ন উৎপন্ন নকৰে।

৩. নহয়, কেৱল এচিডৰ দ্ৰৱৰ ক্ষেত্ৰতহে বাল্ব জ্বলে।

কাৰ্যকলাপ-২.৯: শুকান HCl গেছৰ পৰীক্ষা

শুকান পৰীক্ষানলত ১ গ্ৰাম NaCl লৈ গাঢ় ছালফিউৰিক এচিড যোগ কৰা। উৎপন্ন গেছ শুকান আৰু সিক্ত নীলা লিটমাছ কাগজেৰে পৰীক্ষা কৰা।

সাৱধানবাণী: গাঢ় ছালফিউৰিক এচিডৰ সৈতে পৰীক্ষা শিক্ষকৰ তত্ত্বাৱধানত কৰা।

উত্তৰ:

১. NaClৰ সৈতে ছালফিউৰিক এচিডৰ বিক্ৰিয়াত HCl গেছৰ বুদবুদ উৎপন্ন হয়।

২. শুকান নীলা লিটমাছৰ ৰং অপৰিৱৰ্তিত থাকে; সিক্ত নীলা লিটমাছ ৰঙা হয়।

৩. শুকান HCl গেছ আম্লিক নহয়, কাৰণ ইয়াত H⁺ আয়ন নাথাকে। HCl দ্ৰৱ পানীত দ্ৰৱীভূত হ’লে H⁺ আয়ন উৎপন্ন কৰে, গতিকে ই আম্লিক।

সমীকৰণ: NaCl(s) + H₂SO₄(l) → NaHSO₄(s) + HCl(g)

কাৰ্যকলাপ-২.১০: দ্ৰৱীভৱনৰ তাপীয় পৰিৱৰ্তন

বিকাৰত ১০ মি.লি. পাতিত পানী লৈ কেইটোপাল গাঢ় H₂SO₄ যোগ কৰি লৰোৱা। বিকাৰৰ তলি চুই উষ্ণতা পৰীক্ষা কৰা। ছ’ডিয়াম হাইড্ৰক্সাইডৰ বৰিৰ সৈতেও পৰীক্ষা কৰা।

সাৱধানবাণী: গাঢ় H₂SO₄ আৰু NaOHৰ সৈতে পৰীক্ষা শিক্ষকৰ তত্ত্বাৱধানত কৰা।

উত্তৰ:

১. হয়, বিকাৰ গৰম অনুভৱ হয়, কাৰণ উষ্ণতা বৃদ্ধি পায়।

২. প্ৰক্ৰিয়াটো তাপবৰ্জী, কাৰণ H₂SO₄ আৰু NaOH পানীত দ্ৰৱীভূত হ’লে তাপ নিৰ্গত হয়।

কাৰ্যকলাপ-২.১১: ধাতৱ অক্সাইডৰ এচিড-ক্ষাৰৰ সৈতে বিক্ৰিয়া

পৰীক্ষানলত ০.৫ গ্ৰাম কেলছিয়াম অক্সাইড (CaO) লৈ ২ মি.লি. লঘু HCl যোগ কৰা। উৎপন্ন দ্ৰৱৰ pH সাৰ্বজনীন সূচকেৰে পৰীক্ষা কৰা। একে পৰীক্ষা NaOHৰ সৈতেও কৰা।

উত্তৰ:

১. CaO আৰু HClৰ বিক্ৰিয়াত বুদবুদ ওলায় আৰু দ্ৰ৷ৰ pH প্ৰশম (≈৷) হয়।

২. NaOHৰ সৈতে CaOৰ কোনো বিক্ৰিয়া নহয়, কাৰণ দুয়োটা ক্ষাৰকীয়।

৳. ধাতৰ অক্সাইড (যেনে CaO) ক্ষাৰকীয়, কাৰণ ই এচিডৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন কৰে।

সমীকৰণ: CaO(s) + 2HCl(aq) → CaCl₂(aq) + H₂O(l)

কাৰ্যকলাপ-২.১২: মাটিৰ pH পৰীক্ষা

পৰীক্ষানলত ২ গ্ৰাম মাটি লৈ ৫ মি.লি. পাতিত পানী যোগ কৰি জোকাৰি ছেকি পৰিশ্ৰুত সংগ্ৰহ কৰা। সাৰ্বজনীন সূচক কাগজেৰে পৰিশ্ৰুতৰ pH নিৰ্ণয় কৰা।

উত্তৰ:

۱. মাটিৰ পৰিশ্ৰুতৰ pH সাধাৰণতে ৫.৫–৮, মাটিৰ ধৰণৰ ওপৰত নির্ভৰ কৰি (প্রশম মাটিৰ বাবে ≈৬.৫–৭)।

۲. গছ-গছনিৰ বৃদ্ধিৰ বাবে আদৰ্শ pH ৬.৫–৭, যি পুষ্টিৰ উপলব্ধতা নিশ্চিত কৰে।

কাৰ্যকলাপ-২.১৩: লৱণৰ শ্ৰেণীবিভাগ

পটেছিয়াম ছালফেট, ছ’ডিয়াম ছালফেট, কেলছিয়াম ছালফেট, মেগনেছিয়াম ছালফেট, কপাৰ ছালফেট, ছ’ডিয়াম ক্ল:ৰাইড, ছ’ডিয়াম নাইট্ৰেট, ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেট, আৰু এমোনিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ সংকেত লিখা। এই লৱণ গঠনৰ এচিড আৰু ক্ষাৰক চিনাক্ত কৰা। একে ধনাত্মক বা ঋণাত্মক মূলকৰ লৱণৰ শ্ৰেণী চিনাক্ত কৰা।

উত্তৰ:

১. সংকেত: K₂SO₄, Na₂SO₄, CaSO₄, MgSO₄, CuSO₄, NaCl, NaNO₃, Na₂CO₃, NH₄Cl।

২. এচিড: H₂SO₄ (K₂SO₄, Na₂SO₄, CaSO₄, MgSO₄, CuSO₄), HCl (NaCl, NH₄Cl), HNO₃ (NaNO₃), H₂CO₃ (Na₂CO₃).
ক্ষাৰক: KOH (K₂SO₄), NaOH (Na₂SO₄, NaCl, NaNO₃, Na₂CO₃), Ca(OH)₂ (CaSO₄), Mg(OH)₂ (MgSO₄), Cu(OH)₂ (CuSO₄), NH₄OH (NH₄Cl).

৩. শ্ৰেণী: পাঁচটা—
- ছ’ডিয়াম লৱণ: Na₂SO₄, NaCl, NaNO₃, Na₂CO₃।
- ছালফেট লৱণ: K₂SO₄, Na₂SO₄, CaSO₄, MgSO₄, CuSO₄।
- ক্ল’ৰাইড লৱণ: NaCl, NH₄Cl।
- নাইট্ৰেট লৱণ: NaNO₃।
- কাৰ্বনেট লৱণ: Na₂CO₃।

কাৰ্যকলাপ-২.১৪: লৱণৰ ধৰ্ম পৰীক্ষা

ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইড, পটেছিয়াম নাইট্ৰেট, এলুমিনিয়াম ক্ল’ৰাইড, যিংক ছালফেট, কপাৰ ছালফেট, ছ’ডিয়াম এচেটেট, ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেট, আৰু ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’জন কাৰ্বনেটৰ নমুনা সংগ্ৰহ কৰা। পাতিত পানীত দ্ৰৱণীয়তা, লিটমাছৰ ওপৰত ক্ৰিয়া, আৰু সাৰ্বজনীন সূচক কাগজেৰে pH পৰীক্ষা কৰা। ফলাফল তালিকা ২.৪-ত লিখা।

উত্তৰ:

১. লৱণৰ প্ৰকৃতি:

• আম্লিক: AlCl₃, ZnSO₄, CuSO₄ (pH < ৭)
• ক্ষাৰকীয়: Na₂CO₃, NaHCO₃, CH₃COONa (pH > ৭)
• প্ৰশম: NaCl, KNO₃ (pH ≈ ৭)

২. এচিড আৰু ক্ষাৰ:

• NaCl: HCl, NaOH
• KNO₃: HNO₃, KOH
• AlCl₃: HCl, Al(OH)₃
• ZnSO₄: H₂SO₄, Zn(OH)₂
• CuSO₄: H₂SO₄, Cu(OH)₂
• CH₃COONa: CH₃COOH, NaOH
• Na₂CO₃: H₂CO₃, NaOH
• NaHCO₃: H₂CO₃, NaOH

তালিকা ২.৪: লৱণৰ ধৰ্ম